आसा. कर्मभुमीच्यो देवता, अष्टौ देवयोनी, अंतराळ, स्वर्ग, सत्य-कैलास-वैकुंठ, क्षीराब्धी, अष्टभैरव, विश्र्व आनी माया ह्या णव देवतां चोम्याभितर उच्च-नीच असो क्रमूय आसा. सगळ्यांत सकयलो पांवडो कर्मभुमीच्या देवतांचो आसून, माया ही सगळ्यांत उच्च आसा. ब्रह्मा, विष्णु महेश अष्टभैरव मात सारके आसात. ह्यो सगळ्यो देवता नित्यबध्द आसात. तांकां केन्नाच मुक्ती मेळना. जीवांक तांच्या बऱ्या-वायट कर्मांचीं फळां दिवप हें देवतांचें मुखेल कार्य आसा. अव्दैत वेदान्तात ब्रह्म हें अंतिम सत्य आसून, ईश्र्वर हें ब्रह्माचें सोपाधिक म्हळ्यार गौण स्वरूप आसता. महानुभावांचें हाचे उतफाटें आसता. ते ईश्र्वर मुखेल आनी बह्म गौण मानतात. महानुभाव तत्त्वगिन्याना प्रमाण परमेश्र्वराचे तीन प्रकारचे अवतार आसात. जाणें फकत अवरशक्त आपणायली तो अवरदृश्यावतार, परशक्त आपणायली तो परदृश्यावतार आनी दोनूय शक्ती आपणायल्यो तो उभयदृश्यावतार. अभयदृयावतार होच मनीस देह धारण करून जीवांचो उध्दार करूंक शकता. दतात्रेय, श्रीकृष्ण आनी चक्रधर हे उभयदृश्यावतार आसात. अवतारांचे आनीकूय तीन प्रकार आसात. गर्भावतार जो आवयच्या पोटांत जल्म घेता. देखीक-श्रीकृष्णावतार. दुसरो लोपोवपाचो अवतार म्हळ्यार वाडटया गर्भाक पयसावन ते सुवातेर अवतार घेवप. देखीक-श्रीगोविंदप्रभूचो अवतार आनी तिसरो पतितावतार. चक्रधर हो पतितावतार आसा. अवताराचें कार्य म्हळ्यार, जीवाक शाब्दिक गिन्यानाचो बोध करून जीव, देवता, प्रपंच आनी परमेश्र्वर हांचें खर स्वरूप सांगप हें आसा. जीवान ईश्र्वरस्वरूप हें ज्ञानान वळखुपाचें. ज्ञान हें शाब्द, अपरोक्ष, सामान्य आनी विशेष अशें चार तरांचें आसा. ईश्र्वराकडल्यान शब्दज्ञान जालें, तरीय मोक्षमार्गान वचपाखातीर अनुसरणाच्या मार्गाचो वापर करून पिरायेच्या छापन्नाव्या वर्सापयलीं संन्यास घेवप गरजेचें आसता. संन्यास घेतकच साधकाक ‘असतीपरी’ घेवची पडटा. चक्रधरान आपल्या तत्त्वगिन्यानाक अणसरून खाशेलो असो आचारधर्म शिश्यांक सांगला, ताका ‘असती परी’ अशें नांव आसा. असती म्हळ्यार आसपाची वा वागपाची, परी म्हळ्यार रीत. साधकान कशें रीतीन वागचें म्हळ्यार खंयचे विधि-नेम पाळचे हेविशीं सांगिल्लो तो आचारधर्म. हो आचारधर्म फकत ज्ञानमार्गियांखातीर आसा. जीवाक ईश्वराचें गिन्यान जातकच तो वा सगळे ज्ञानी, ज्ञान जातकच परमेश्र्वराक अनुसरतातच अशें ना.
महानुभाव पंथ ल्हानशा वर्हाडांत स्थापन जालो तरी ताचो प्रसार मात भारतभर जालो. पंजाब प्रांतांतल्या सारंगकोट शारांत रावपी कृष्णराज नांवाच्या क्षत्रिय गृहस्थान पंदराव्या शेंकडयांत, ह्या पंथाची दीक्षा घेतली. तेन्नासावन हो पंथ हिंदुस्थानांत पातळ्ळो. फुडें मुसलमान आनी नाथपंथी हांकां भियेवन ह्या पंथांतल्या लोकांनी आपल्यो पोथयो सकळ नांवाचे गुपीत लिपींत बरोवन बंदिस्त केल्यो.
बीड, पैठण, आपेगाव, फलटण, त्र्यंबक, मढ, पिंपरी, अरणगाव, भिंगार, रामदस, जोगेश्र्वरी, वेरूळ ह्या सुवातींनी महानुभाव पंथाच्या पुजेच्यो सुवाती आसात.
महानुभाव आचार्य, आम्नाय शब्द शाखाभेद ह्या अर्थान वापरतात. चक्रधराचो शिश्य नागदेवाचार्य हाचे हयातींत महानुभावांच्या गुरूकुलाची वेवस्था पद्दतशीर आनी शिस्तीची आशिल्ली. कोणाकूय पंथांत प्रवेश मेळोवपाचो आसल्यार नागदेवाच्या पांयां पडून पंथाची दीक्षा घेवची पडटाली. पूण नागदेवाच्या मरणा उपरांत, ताच्या शिश्यांनी स्वताची शिश्यपरंपरा सुरू केली. ताकालागून दर एका महंताच्या अनुयायी वर्गांत जे भेद उत्पन्न जाले, तांच्यो तेरा शाखा जावन, तेरा आम्नाय ह्या स्वरुपांत त्यो प्रचलित जाल्यो. त्या आम्नायांचीं नांवां अशीं आसात- 1) उपाध्ये, 2) कवीश्र्वर 3) पारिमांडल्य 4) अमृते 5) मदालसा 6) कुमार 7) यक्षदेव, 8) दामोदर, 9) हरिदेव 10) जयदेव 11) साळकर, 12) दिवाकर, 13) महेश्र्वर.
ह्या सगळ्या आम्नायांभितर उपाध्ये आनी कवीश्र्वर हे दोनूच आम्नाय चड प्रसिध्द आशिल्ले. उपाध्ये आम्नाय, जानोपाध्ये हांची पुतणी कमळाइसा हिणें सुरू केलो. तिचे स मुखेल शिश्य आशिल्ले. बीडकर, धाराशिवकर, सेवलेकर, पाचराऊत, पातुरकर, आनी अकुलनेर ह्यो महंतांच्यो गाद्यो उपाध्ये आम्नायांच्यो आसात.
महानुभाव पंथाच्या वैदिक वा अवैदिक स्वरुपाविशीं वाद आसा. हो पंथ वेदानुयायी वा वेदाआड दोनूय नासून ताचें स्वतंत्र रूप आसा अशेंय कांय जाणांचें मत आसा. तांचें वेदाआड आशिल्लें तत्त्व सांगतना 1) वेद हे कर्मरहाटीचें शास्त्र म्हूण त्याज्य आसा, हें चक्रधरांचें मत, 2) देवतांची उपासना परमेश्र्वरप्राप्तीचे नदरेन अप्रमाण, 3) चक्रधराचीं वचनां हींच महानुभावांची श्रुती आसून, ते वेदवचनां प्रमाण मानीनात, 4) वेदमार्गाचो उच्छेद करपी म्हूण महदाश्रम हाणें चक्रधराचो वध करून घेतलो अशीं मतां आसात.
श्रीगोविंदप्रभु, चक्रधर हांच्या कांय विचित्र आचारांक लागून गैरसमज पातळ्ळे. चक्रधर-नागदेवाउपरांत ह्या पंथाक प्रभावी प्रचारक मेळूंक नाशिल्ल्यान हो पंथ वाडूंक शकलो ना. सामान्य लोकांक पेलवना असलो संन्यासमार्ग, गांवापासून पयस विजनवास आपणावपाचो उपदेश, कायाक्लेश आनी आतिरेकी देहदंडनाची शिकवण, कंदमुळां आनी भिक्षा मागून पोट भरपाचो दंडक तशेंच हेर देवतांविशीं संकुचित नदर हांकांलागून ह्या पंथाक फुडल्या काळांत देंवती कळा लागली. - कों. वि. सं. मं.
महानुभाव साहित्य :
महानुभाव पंथांतल्या व्यक्तींनी विंगड विंगड वाड.मय प्रकारांत रचणूक करून मराठी साहित्य समृध्द केलां. स्मृति-संकलनात्मक गद्य चरित्र वाडमय ही ह्या पंथाची मराठी साहित्याक
