मुखेल ठिकाण हांगा अरबी दर्यावयलें एक ल्हान बमदर आसा. वेपार आनी दळणवळण हाका लागून हें शार ह्या वाठारांतलें मुखेल केंद्र जावन आसा. ह्या बंदराचे उदेंतेक मिठागरां आसात. थंयसावन मिठाची निर्यात जाता. तशेंच मालवणांत नुस्तेमारी, चामड्याचे उद्देग, काजूचे कारकाने, शेता वेवसाय हेय उद्दे चलतात. मालवण वाठांरांत अभ्रक आनी चिनी मातयेचे सांठे आसात. नुस्तेमारीखातीर दांडीची वेळ हो वाठार चड म्हत्वाचो आसा. दर्यादेगेच्या फातराळ वाठारांत तीन ल्हान जुवें आसात.
१६६४ वर्सा हातुंतलो व्हडलो कुरटे ह्या जुंव्याचेर शिवाजी माहाराजान सिंधुदुर्ग हो किल्लो बांदलो. दुसऱ्या जुंवयाचेर पदमगड हो किल्लो मोडिल्ले अवस्थेंत आसा. शिवाजीन ह्या बंदरांत कांय सुदारणां करून तें आपलें मुखेल सागरी केंद्र केलें. ताकालागून मालवणाक इतिहासीक म्हत्व मेळ्ळें. १७४६-४७ हीं दोन वर्सां हें मालवण पुर्तुगेजाकडे आशिल्लें. उपरांत १७९२ मेरेन तें मराठ्याकडेंन आशिल्लें.
सिंधुदुर्गाचेर शिवाजी महाराजाचें देवूळ आसा. थंय चैत्रांतलें नमीक व्हडा उमेदीन शिवजयंती मनयतात. मालवणांत मौनी महाराजाचेंय द्वूळ आसा. मालवणासावन ११किमी. चेर धामापूर हांगा शिवाजीन बादिल्लें एक तळें आसा. तशेंच मालवणचें उत्तरेक आचरा हांगा हालींच हौध्द आनी जैन लेणीं मेळ्ळ्यांत १९८५ सावन मासवणच्या वाठारांत , आशिल्या खंडांतली , दुसऱ्या क्रमांकाची सागरीय उद्दन येवजण सुरु जाल्या.
-कों.वि.सं.मं.
मालवी भास आनी साहित्यः मधय प्रदेशांतल्या उज्जैन, इंदोर, देवास, मंदसोर, आनी राजगढ ह्या प्रदेशांनी मालवी भास उलयतात. तशेंच दक्षिणेक नर्दा न्हंयेमेरेन, निमाड, भोपाळ, नरसिंहगढदक्षिण झालेवाड, नीमच, रतलाम, उदेंत झाबुआ हांगामेरेन, आनी राजस्थानच्या कांय वाठारांनीय ही भास उलयतात. चांदा आनी बैतूल जिल्ह्यांतल्यो कांय जातीय मालवी भास उलयतात.कोटा जिल्ह्याच्या डांग प्रदेशांतूय मालवी भास उलोवपी लोक आसात.
चडकरून णवव्या शेंकड्यासावन मालवी ही स्वतंत्र भास जाल्ल्यांची प्रमाणां आसात. त्या काळांत ती लोक वेव्हाराची भास आशिल्लीच. तशेंच शिक्षणाच्या वाठारांतूय हे भाशेचो उपेग जातालो. ही भास मोवाळ आशिल्ल्यान तिच्यांत कितल्याशाच विंगड विंगड भाशेचें शब्द सभावीक रुपान भरसल्यात. मालव जनपदांतल्या लोकांनी जंय जंय वसणूक केली, थंयचे थळावे बोलीन मालवी भाशेचेर आपलो प्रभाव घालो.हाया लोकांनी दोंगराळ प्रदेशांनीय वसणुको केल्यो. तांच्या वांगडा तांची भाशाय थंयावली. तेखातीर पहाडी बोली, मध्य आशियांतल्या हेडग्या जमातींच्यो बोली आनी राजस्थानांतल्या कांय बोलींवांगडा मासवी भाशेचें खूब सारकेपण दिसता. मालवीचीं सामान्य लक्षणां अशीं आसात.
ऱ्हस्व इ चो उच्चार अ जाता. देखीक दिन -दन, , हरिण-हरण, पंडित-पंडत.ए औ हे ज ए आनी ओ जातात. देखीकः चैन-चन, और-ओर. य आनी व शब्दाचें उच्चार ज आनी ब जातात.देखीकः त्रिवेणी- तिबेरणी, विष्णु-बिसनु, यदा- जदा, संध्या -संजा, किसन ह्या शब्दाचो किसन्यो तशेंच सुमन-सुमन्यो, बालक-बालुडो, रुपयो-रुपट्टी असए शब्द विकृत करपाचीय प्रवृती आसा.
रतलामी, मंदसौरी आनी आदर्श अशीं मालवी भाशेचीं तीन मुखेल रुपां आसात. उमठवाडी, सोंधवाडी, मेवाती, भोयरी, रागडी ह्यो मालवीच्यो कांय पोटभाशाय आसात.
मालवीच्या लिखाणांत नागरी लिपीचो वापर जाता. हिंदी भाशेप्रमाण मालवी भाशेंत हूं आनी है हीं क्रियापदां आसात. पूण तांचे भूतकाळ थो, था ,थी आनी भविश्यकाळ गो, गा, गी अशे जातात. मालवींत नपुसकलिंगी नामां नात .खंय जंय, हांगा ह्या क्रियाविशेशणांखातीर मालवींत अनुक्रमान कठो, जठो, अठे अशे शब्द आसात.
भोजराजाच्या काळांत इ.स.चो ११ वो शेंकडो मालवी साहित्याची खूब उदरगत जाली. पुर्विल्लें मालवीचें साहित्य अपभ्रंश भाशेकडेन संबंदीत आसा. उज्जैन हांगाच्या प्राच्या ग्रंथसंग्रहालयांत मालवीची कांय साहित्यिक सामुग्री उपलब्ध आसा.
मालवी साहित्यांत लोकगीतांची संख्या बरीच व्हड आसा. ऋतू, सण-परबो हांची गीतां, खेळांचीं गीतां, देव-देवतांचीं पदां, तीर्थीचीं पदां, संस्कारांची पदां, प्रेमगीतां, पनिहारिणीचीं गीतां, चरखगींतां, बालगीतां, फांतोडेर म्हणपाचीम पदां अशें ताचें वर्गीकरण करूं येता. देखीक भुरग्यांच्या खेळांतलें एक पदः
अटली-मटली चव्वा-चवन्न। आवे नार।। अगला झूले बगला झूले। सावन मास करेली फूले।। फुल-फुलकी बावडी। राजा गयो दिल्ली।। दिल्ली से लायो सात कटोरी। एक कटोरी फूटी। राजा की टांग टूटी।।
मालवी लोककथांनी प्रबंध रुपाच्यो दीर्घकथा खूब आसात. तातूंत चूडावत , शक्तावत , राणावत, चैलावत, बगडावत ह्या रजपूत वंशांतल्या वीर पुरसांच्यो खूब कथा आसात. तशेंच सणा-वारांच्यो कथा काणयोय आसास.
-कों.वि.सं.मं.
