कोलवंशोद्भव मानतात. मुंडारी भाशेंत जायत्यो कथा आनी गीतां आसात, पूण शाराच्या संपर्काक लागून ही भास कमी जायत आसा. संथाळ ह्या कोलवंशी तशेंच द्रविडी कंथ वा खोंड ह्या लोकांकडे ताचें सारकेंपण आसा.
काळो, पुडीकोराचो रंग, दाट ओंठ , रूंद मुखामळ आमी रूंद चेपटें नाक अशीं तांचीं द्रविडवंशी शारिरीक खाशेंलपणां आसून ते बळिश्ट आनी मोटवे आसतात.
बायलो साडी-पोलको तशेंच दादले पुडवें आनी सदरो घालतात.बायलांक अलंकारांची खूब आवड आसून तीं कानांतलीं, वाळे, कांकणां ह्यो वस्ती घालतात.चलयो कपल , हात, पांय , खाडकी तशेंच फाटीचेर गोंदोवन घेतात.
हे लोक दोंगराच्या पठाराचेर घरां बांदतात. बरे स्थितींतल्या मुंड कुटुंबाचें घर म्हळ्यार एका चौकाभोंवतणी तीन-चार घरां मेळून जाल्लें आसता. सादारण मुंडाचें घर म्हळ्यार निदान दोन तरी खोंपी आसतात. तांतुतली एक खोंप रांदपाखातीर आनी दुसरी न्हिदपाखातीर वापरतात. घराच्यो वण्टी मातयेच्यो वा कोंड्यांच्यो आसतात. पांखें नळ्यांचें वा तणाचे आसता. घराचे खांबे आनी वांशे सागवानी लाकडाचे आसतात. दर एका घराफाटल्यान पोरसूं आसून तातूंत ते मको , मिरसांग,वायंगीं,दुदी पिकयतात.
शीत हें ह्या लोकांचें मुखेल अन्न. ताचेवागंडा भाज्यो , दाळ, कड्डण, मांस वा नुस्तें आसता. गरीब लोक मको आनी कांय झाडपालो उकडून खातात. तांदळाचो सोरो हें तांचें आवडटें पेय. दर एक कुटुंब आपल्या घराखातीर सोरो तयार करता. दादले तंबाकू खातात,कांय जाण विडयो ओडटात.
सिंग बोंगा (सुर्यदेव) हो तांचो देव. ते सैमदेवता आनी पूर्वज हाकांय भजतात. दर एक सणा परबेक ते सिंग बोंगाची पुजा करतात. तशेंच बुरूबोंगा,मरंगबुरू,एकिंद बोंगा ह्योय तांच्यो देवता आसात. गृहदेवतेक ते ओरा बोंगाको अशें म्हण्टात. ‘आनातोंग बोंगा’ ही कल्याण करपी तर ‘बानिता बोंगा’ ही कृध्द आनी भंयकर देवता अशे, तांच्या देवतांचे दोन वर्ग आसात.‘हातु बोंगासो’ ही तांची ग्रामदेवता.पौषांतले पुनवेक ते पितृपूजा करतात.
मुंडा जमतींत तरनाट्या चले –चलयाखातीर शयनघरां आसतात. तांकां ‘गिटिओरा’ अशें म्हण्टात. हातुंतूच चले-चलयो आपलो भावी जोडीदार वेंचतात. ह्या युवाघरांत पदां म्हणप, नाच करप , केशभूशा करप आदी गजाली चलतात.
एकाच कुंळात लग्नां जायनात. वधू किंमत दिवपाची चाल आसून, ल्हान पिरायेचेर लग्नां जातात. चडकरून आवय-बापुयूच लग्न थरयता. लग्न व्हंकलेच्या घरा जाता. न्हवऱ्या –व्हंकलेन एकामेकांच्या कपलाक शेंदूर लावप (सिंदुरदान) हो मुखेल लग्नविधी आसता.
लग्नापयलीं दोगांयच्या घरा, आंगणांत माटव आनी मातयेचो सवो घालतात.हो सवो तांदळांच्या पिठान रंगयतात. चारूय वटांनी साल झाडाच्या खांद्यो लायतात.
लग्नाच्या तीन दीस पयलीं सदांच सांजवेळां न्हवऱ्य़ा – व्हंकलेक आपापल्या सव्याचेर बसोवन तेल – हळद लायतात, उपरांत न्हाणयतात. लग्नाच्या आदल्या दिसा अ वा चूनान हो विधी करतात.उपरांत न्हवरो वाजत –गाजत व्हंकले घरा वता. वाटेंत तो एका आंब्याच्या झाडाकडे रावन एक आकृती काडटा आनी ताका दोर बांदता. न्हवऱ्याचा आवय दिमी मारून ताका विचारता, 'तू खंय वता?' न्हवरो सागता, 'तुजी सेवा करपी आनी तुका रागून वाडपी मनीस हाडूंक वता'. व्हंकलेचे गांवचे शिमेचेर व्हंकले वटेनच्यो सवायशिणी कलशांत उदक घेवन आंव्याचे खादयेन न्हवऱ्याचर शिंपडायतात. दुसऱ्या दिसा सकाळीं न्हवऱ्याक मेणेयांतल्यान व्हंकलेगेर व्हरतात. थंय न्हवरो व्हंकलेच्या आंगार तीन मुठी तांदूळ उडयता.उपरांत व्हंकल लागींच्याच एका आंब्या झाडाकडे वचून तांदळाच्या भिजयिल्लया पिठान एक मंगलचिन्न काडटा ,आनी ताका सूत गुठलायता. ह्या विधीक 'उली-साखी' वा 'आम्र-साक्षी' अशें म्हण्टात हें झाड तिच्या लग्नाक साक्षीदार आसता.हो विधी जातकच न्हवऱ्या वटेनच्यो सवायशिणी व्हंकलेक आनी व्हंकले वटेनच्यो न्हवऱ्या-व्हंकलेक एकामेकांसामकार उबीं करतात. न्हवरो आपल्या दाव्या पांयान व्हंकलेचो उजवो पांय दामता आनी आपली सिनाई स्वताच्या गळ्याक लायता.उपरांत ती सिनाई व्हंकलेच्या गळ्याक लायता. अशें तीन फावट करतकच तांच्या जाग्याची अदलाबदल करतात. व्हंकल आपली सिनाई आपल्या आनी न्हवऱ्याच्या गळ्याक तीन फावट लायता. सिंदुरान जाता आनी तांच्या पदरांच्यो गांठी मारतकच लग्नसुवाळो सोंपता.
हठागमन विवाह, हरण विवाह ,विधवा विवाह, घटस्फोट तशेंच एकापरस चड बायलांकडे लग्न डावपाची मेकळीकूय ह्या लोकांत आसा.
गारासी बोंगा ही तांची गुरवारपणाची आनी बाळंतपणाची देवता आसा. पयलो गुरवचार येतकच , हे देवतेच्या नांवामन एक तांबडो कोंबो आनी सोऱ्याचो क कळसो राखून दवरतात.एक दीस बायलेचो हापूय वा भाव तिगेर येता आनी हे देवतेची पुडा करता तो कोंबो मारता. उपरांत गोडशाचें जेवण आनी मघपान डाता. आठ दीस सुयेर पाळटात .णवव्या दिसा न्हंयेचेर न्हावन बारसो करतात. पयल्या वा दुसऱ्या वर्सा भुरग्याचे कान तोपतात.
मुंडा लोक मडीं जाळटात.पयलीं मड्याक नव्या वस्त्रांत गुठलावन निसणीर दवरतात. चलो अग्नी दिता. अस्थीमची गांवांत मिरवणूक काडून उपरांत तें मडकें एका झाडाक बांदतात . तिसऱ्या दिसा सोयऱ्यांतले दादले मंडन करतात. मेल्लया मनशाचो वंशड ताका हळद घातिल्लें शीत न्हंयेचेर अर्पण करता. घरा परथून येतना हे लोक दोन नांगरांच्या फळांचो एकामेकांचेर
