भारतांत पुरातन काळासावन खऱ्या मोतयांचें उत्पादन चालू आसा. मानारचें आखात,कच्छाचें आखआत,पाल्काची सामुद्रधनी आनी बडोदे हीं भारतांतलीं, मोतयांच्या कालवांचीं मुखेल केंद्रां आसात. चार-पांच वर्सांभितर मोतयाचें कालूं ९० ते १००मिमी. वाडटा आनी उपरांत तें धरपाक योग्य जाता. ल्हान कालवां धरपाक कायधयान बंदी घाल्या . कच्छ आनी सौराष्ट्रांत सुकतेच्या वेळार हीं कालवां हातान धरतात.पूण दक्षिण भारतांत तीं पाणबुड्यांच्या आदारान धरतात. महाराष्ट्रांत मोतयांचीमं कालवां रत्नागिरी लागसार कांय प्रमाणांत मेळ्ळ्या . ठाणेया लागसार कांय प्रमाणांत प्लॅकुना प्लॅसेंटा हीं कालवां मेळटात.ही मोतयां सामके कमी प्रतीचीं आसून ,तांचो चडसो उपेग आयुर्वेदीक वखदांखातीर करतात.
संवर्धीत(कल्चर्ड)मोती: कोकिची मिकीमोटो ह्या जपानी मनशाक १८९० वर्सा संवर्धीत मोतयाच्या कालवापसून मोतयांची निर्मिती करपाक यश मेळ्ळएं. ताच्या प्रयोगांत ताणें कालवाच्या प्रावारांत मुक्ताद्रव्याचो बारीक कण घालो आनी हाकालागून ताका पुराय मुक्ताद्रव्याचो आनी वाटकुळो मोती मेळ्ळओ. हाकाच संवर्धीत (कल्चर्ड) मोती अशें म्हण्टात.मोतयांची सोबीतकाय आनी मोतयांची वाडटी मागणी पळोवन मोतयांच्या कालवांचें संवर्धन आनी तातूंत मोतयांची कृत्रिम निर्मिती जावपाक लागली.हे नदरेन सगळ्यांत पयलीं चीनांत यत्न जालो. तेराव्या शेंकड्यांत ये जीन-यांग ह्या मनशान ह्या प्रयोगाक पयलीं सुरवात केली. ताणें ताका समजलें, गोड्या उदकांतल्या मोतयाच्या कालवाच्या प्रावारांत बारीक कण घालो, जाल्यार ताचेर प्रावारच्या स्त्रावाचें वेश्टन जावन थर तयार जाता आनी अशा थराचेर थर बसून उपरांत मोती जाता. हे मोती आकारान अर्दगोल आनी शिंपल्याक दशिल्ले आसतात. हेंच तंत्र चीनांत फुडें कितलींशींच वर्सां वापरताले .ल्हान कण,बारीक खडे,लाकडाचे वा धातुचे बारीक कुडके हांचोय वापर कालवांच्या प्रावारांत घालपाक करताले. खूब खेपे बुध्दाच्यो सामक्यो बारीक प्रतिमाय प्रावारांत घाल्ल्यो . हांचेर स्त्रावाचें वेश्टण जावन मोती तयार जावपाक तीन ते चार वर्सां लागतालीं. अशा अर्द-वाटकुळ्या मोतयाक 'पुळीदार मोती' म्हण्टाले.
हाचेपसून पुराय वांटकुळे मोती तयार करपाक दुसरो अर्दवाटकुळो मोती ताका लावंचो पडटालो. अठराव्या शेंक्डयांत स्वीडीश शास्त्रज्ञ कार्ल लिनीअस हाणें मोतयाच्या कालवांनी लाकडाचो कण वा बारीक रेवेंचो कण घालून कृत्रिम मोती तयार केले. पूण हे मोती सैमीक मोतयांभशेन पुराय वाटकुळे नाशिल्ले. तांच्या आकारान लागुनूय तांकां पुळिदार मोती म्हण्टाले.
संवर्धीत मोती सैमीक मोतयांभशेनूच आसतात.ताचेवयलो मुक्ताद्रव्योचो थर पातळ आसल्यार मनशआच्या शरिरावयले कातडेकडेन संपर्क आयिल्ल्यान ताचो नाश जाता आनी भितरलें आदारद्रव्य उकतें पडटा. जपानांत ३०० परस चड मोतयांच्या कालवांची संवर्धन क्षेत्रां आसात
दर्यांतलीं, पुराय वाड जाल्ल् म्हळ्यार सुमार 3वर्सां पुरायेचीं मोतयांचीं कालवां एकठांय करून तीं दर्यादेगेर हाडटात.कालवांनी शिंपले उगडचे खातीर तीं कांय वेळ उदकाभायर काडून दवरतात. उपरांत मुक्ताद्रव्याचो बारीक कण प्रावाराच्या थरांत गुठलायल्ले अवस्थेंत उगड्या शिंपल्यांतल्यान कालवाचे प्रावारगुहेंत पिचकारीसारक्या उपकरणाच्या आदारान दवरतात . हे उपरांत ही कालवां एका व्हड पांजऱ्यांत,नाजूक तारेन लांबयतात. हे पांजरे दर्यांत थरावीक उंचायेचेर लांबोवन , ह्या पांजऱ्याभोवतणीं विघुत् प्रवाह सोडटात. हाका लागून त्या कालवांक सगळ्या वटांनी राखण मेळटा . कालवांत मोती तयार जावपाक सुमार ७ ते ८ वर्सां लागतात. पांजरे भआयर काडून घेवन तातुंतल्यान मोती काडून घेतात.अदमासान ८५ कालवांनी मोतयां मेळटात. उपरांत तीं थंड उदकान धुवून ,यंत्राच्या आदारान तांकां चकाकी हाडटात. आकारमाना प्रमाण त्या मोतयांची विभागणी करून तांकां बुराक करतात.मेकळीं वा माळो करून तीं बाजरांत धाडटात.
विंगड विंगड शास्त्रीय पद्दतींनी मोतयांची पारख करतात. मुक्ताद्रव्यदर्शक (नॅक्रेस्कोप ) ह्या उपकरणाच्या आदारान मोतयाचो भितरलो गाभो तपासपाक मेळटा. एन्डोस्कोप ह्या उपकरणाच्या आदारान मोतयाक करतात त्या बुराकाची तपासणी करपाक मेळटा. सैमीक मोतयांतले मुक्ताद्रव्याचे थर एककेंद्री आसतात पूण संवर्धीत मोतयांनी ते समांतर आसतात. मोतयाक बुराक करचेपयलीं क्ष-किर्णाच्या आदारान हे थर कशे आसात,तें समजता.
मोती खरे आनी बरे आसात काय ना हें पारखुपाखातीर एक गांवठी पद्दत आसा. आपल्या फुडल्या दांतांचेर मोती घासल्यार तें खडबडीत लागल्यार खरें आनी गुळगुळीत लागल्यार फट अशें मानतात.
मोतयाचो रंग कालवाचे जातीचेर आनी भोंवतणचे परिस्थितीचेर आदारिल्लो आसता.काळ्या रंगासावन ,धव्या रंगामेरेन मोतयाच्या रंगाची सया आसूं येता . गुलाबी रंगाचो भारतीय मोती सगळ्यांत मोतयाच्या प्रतीचो मानतात. ह्या रंगाक मोतीया रंग अशेंय म्हण्टात .पुराय वाटकुळो , गोल धवो फुल्ल वा मोतीया रंगाचो,निर्मळ ,गुळगुळीत ,चकचकीत आनी जड मोती सर्वोत्कृश्ट ममानतात. तशेंच काळो ,निळो,गोबरा कोर ,पाचवो, अशा रंगाचींय मोतयां मेळटात. मोतयांचो दर्जो आनी रंग हाचेवयल्यान मोतयांचे मोल थरयतात.
बसराई ,ढबदार ,नूर ,मजीट ,शुक्री आनी हरमुजी ह्यो कांय मोतयांच्यो जाती आसात. हातुंतले बसराई मोती चड मोलादीक मानतात.ज्या मोतयाचें वजन पाव ग्रेन म्हळ्यार ०.१६२ग्रॅना परस कमी आसल्यार ताका 'बीज मोती' म्हणटात .एक ग्रॅम वजनांत असले ३०० मोती येतात. बरोक मोती सगळ्यांत जड आसता . हेन्री टॉमस होप ह्या मनशाकडे १,८६० ग्रेन इतल्या वजनाचे बरोक मोती आशिल्ले.
