आसले तरी वसतीची रचणूक आनी खाशेलपणां तशातशीं उरल्यांत. हाचेवयल्यान मोहेंजोदडो हांगा शिस्तबध्द आनी वंशपरंपरागत आयिल्ली सत्ता आसींक जाय, अशें म्हणूं येता. हडप्पा आनी मोहेंजोदडो हीं दोनूय नागरी संस्कृतायेचीं केंद्रां आशिल्ल्यान एकूच सत्तेच्यो त्यो दोन राजधान्यो आशिल्ल्यो, अशें कांय विव्दानांचें मत आसा.
थंय सांपडिल्ल्या मडक्यांचे आकार आनी ताचेवयलें काळ्या रंगांतलें चित्रकाम हडप्पाभाशेनूच आसा. हांगा वेगवेगळे तरेच्यो मुद्रा मेळिल्ल्यो आसात. तांचेर वेगवेगळ्या प्राण्यांचीं चित्रां, तशेंच गेंड्याभाशेन चिखलाच्या प्रदेशांत रावपी जनावरां चित्रित केल्यांत. (Picture)
हांगाचे लोक वेगवेगळे भांगराचे अलंकार वापरताले. ते भायर वेगवेगळ्या मोलादीक फातराचे, स्टिअटाइट आनी फियान्सचे मणी वापरताले. कांय फातरांच्या मणयांचेर धावो वा काळो रंग भरून नक्षी काडिल्ल्याचें मेळ्ळां. तेभायर मातयेचीं तरेकवार खेळणी आनी मूर्ती मेळ्ळ्यात. तातूंतलीं कांय खेळणीं अशीं आसात, जातूंत दोरी वा बडी घाल्यार त्या खेळण्याची मान हालोवं मेळटा. थंय तांब्याचीं शिन्नी, कुऱ्हाड, चाकू, कानवेत, गिरमीट आदी हत्यारां आनी तांब्याचीं आयदनांय वापरांत आशिल्लीं.
मोहेंजोदडो हांगाचे वसतीचो नाश कसो जालो हाचेविशीं विव्दानांत एकमत ना. व्हीलर हाच्या मतान हांगा खूब व्हड कत्तल जाली आसूंक जाय. हांगच्या जिन्यांनी लेगीत मडी मेळळ्यांत. ताचेवयल्यान मोहेंजोदडो हांगा अचकीत हल्लो करून तांची कत्तल जाली आसूंक जाय. भूयकांप वा तत्सम सैमीक अरिश्टांवरवीं हांगचें जिवीत नश्ट जालें आसूं येता अशेंय एकमत आसा. मोहेंजोदडोच्या कालखंडाविशीं वेगवरगळीं मतां मेळटात. पूण हांगा मेळिल्ल्यो मुद्रा, रंगीत नक्षीकाम केल्ले फियान्सचे मणी, ब्राँझाच्यो कुऱ्हाडी हांचो मध्यउदेंतेंतल्या वेगवेगळ्या सुवातींच्या उत्खननांत सांपडिल्ल्या पुराव्यांकडेन मेळ घाल्यार मोहेंजोदडोचे संस्कृतीचो काळ इ. स. आदीं तिसरें सहस्त्रक अशें सांगतात. –कों. वि. सं. मं.
पूरक नोंद : हडप्पा.
मोक्ष : मुच् = सोडप, मेकळें वा करप ह्या संस्कृत धातुपासून मोक्ष शब्द जाला. तत्वगिन्यानाचे नदरेन त्रिविध तापांत भाजपी जीवांनी मुक्त जावप म्हळ्यार मिक्ष. हिंदू धर्मशास्त्राचें निमाणे लक्ष्य म्हळ्यार मोक्ष. मनीस परत परत जल्माक येता आनी परत परत मरता. ही जीमनशाचे जिणेंतली अखंड परंपरा आसा, ती मोडून देवा म्हऱ्यांत पावप वा ताचेकडेन एकरूप जावप म्हळ्यार मोक्ष. हें सगळें जग देवान उत्पन्न केलां. हातूंत मनशाचोय आस्पाव आसा. सैमाची सुरवात जाली म्हळ्यार जल्म,आनी मरण आयलें. जल्माक आयल्या उपरांत केल्ल्या कर्माक लागून दुसरो जल्म घेवपाची तयारी जाता. जल्म म्हळो की परत मरण हें आयलेंच. अशी ही सारकी जल्म आनीमरण हांची परंपरा चालूच उरता. हे परंपरेंतल्यान मुक्त जावप म्हळ्यार मोक्ष मेळोवप.
खंयच्याय दुसऱ्या प्रण्याची जीण मेळ्ळी म्हूण हो मोक्ष मेळोवंक येना. तो फक्त मनीस जल्माकच मेळोवंक येता. दुसऱ्या जिवांक सारासार बुद्ध नाशिल्ल्यान ते फक्त ते ते जिणेंतलो भोग घेत रावतात आनी तातूंतल्यान पाप-पुण्याचे भागीदार जातात. ताका लागून तांकां परते परते जल्म घेवंचे पडटात. मनशाक सारासार विचारशक्ती आशिल्ल्यान तो भोगाचो त्याग करून पाप पुण्याच्या बंधनांतल्यान सुटून शकता आनी देवाकडेन पावूंक शकता, थंयच्यान तो परत केन्नाच ह्या संवसारांत येना. त न्ना ताच्या जल्म मरणाचो फेरो चुकलो असें म्हणटात. हो फेरो चुकलो की तो मोक्षाक पावलो अशें मानतात.
भारतीय तत्वगिन्यानाचे नदरेन पळयल्यार जीव हो सत्, चित आनी आनंद रूप जावन आसा. जड प्रकृतीच्या धर्माक धरून ताका सुखाचो आनी दुख्खाचो भास जाता आनी तातूंत तो बध्द जाता. हाकाच वेदांतांत बंध अशें म्हळां. हो देहाभिमान ना जालो की सगळेंजग ईश्र्वररूप दिसता. हाकाच ब्रह्मस्थिती म्हणटात आनी तोच मोक्ष आसता. जीव जल्माक येतकच आपले आपून बध्द जाता. आपूण बध्द ना अशी भावना जेन्ना प्रबळ जाता तेन्ना तो मुक्त जाता. म्हणजे शरिराच्या जाग्यार जें आत्मपण दिसता तें सोडपाक जाय आनी तें आत्मपण आत्म्याच्या म्हळ्यार देवाच्या जाग्यार मानलें जायत जाल्यार मोक्ष जाला म्हणपाचो. ही स्थिती प्राप्त जाली जाल्यार जगांत सगळेकडे आनंदच आनंद दिसता. पूण मनशाची स्थिती वेगळी आसा. ताका आपली कूड धरून जितले म्हणून आत्मभिन्न पदार्थ दिसतात तांचेर असक्ती जाता आनी तो तातूंतच सूख मानता. भौतिक सुखांक दसून उरता. हातूंत सुखापरस दुख्खूच चड वांट्याक येता. देखून सूख आनी दुख्ख ह्या दोनय अवस्थांपरस वेगळी अशी जी स्थिती तिकाच मोक्ष म्हणटात.
संवसारांतल्या सुखदुख्खाचो अणभव घेतकच हातूंतल्यान सुटपाचो विचार जाता. हांगाच्यान मोक्षाचो विचार सुरू जाता. मनीस जगांत येतकच बरीं वायट कर्मां करता. बरीं कर्मां पुण्याची आनी वायट कर्मां पापाचफ जोड जोडटा. पुण्याक लागून ताका स्वर्ग मेळटा जाल्यार पापाक
