आसा. व्हड कन्नड भाशेंत जाका म्हणीचो अर्थ समजता ताका वेद समजता अशें म्हणपाची चाल आसा. अशे तरेन सुटसुटीतपण, साहित्य सौंदर्य आनी गिन्यान प्रकटीकरण अशा तीन गजालींचो संगम जाल्लो परंपरीक असि मौखीक गद्यपद्यमय सित्यप्रकार.
लोकवेदाच्या हेर प्रकारांप्रमाण म्हणींचो अमूक असो कर्तो नासलो तरी कदीम काळांत एक व्यक्ती वा व्यक्तीसमुहान घड्ल्ल्यो ह्यो म्हणी परंपरेन एके पिळगेकडल्यान दुसरे पिळगेकडेन चलत आयल्यात. खंयचोतरी उपदेश, कसलीतरी देख, कोणाकतरी मार्गदर्शन वा शिटकावणी करपाच्या उद्देशान त्या त्या प्रसंगाप्रमाण तोंडांतल्यान भायर पडिल्ले उत्स्फुर्त उद्गार हें म्हणीचें उगमस्थान आसा. अशे तरेन दर एके म्हणी फाटल्यान काळानुरूप, थळानुरूप अशी काणी, घडणूक वा प्रसंग आसा. विचारवंत, साधुसंत तशेंच हेर समाजीक फुडारी हांच्या वचनांक काळांतरान म्हणींचें रूप येता. तेचपरी संस्कृत सुभाषितांच्यो म्हणी म्हूण वापर करप जाता.
म्हणींचो कर्तो कोण आसा हें सांगप जरी कठीण आसलें तरी, जाचेकडल्यान ह्यो म्हणीं घडोवप जाल्यात ताका साहित्याचें तशेंच वेव्हाराचें आनी मनीस सभावाचें गिन्यान आसुंकूच जाय. तेचपरी समाजसुदारणेफाटली ताची कळकळ म्हणींतल्यान दिसून येता आनी म्हणून कोण एका तेंपार घडयल्ल्यो ह्यो म्हणीं आयज तितल्याच प्रभाविपणान लोकांचे जजिबेर घोळटात.
कांय आडवाद सोडले जाल्यार म्हणींतल्यान मनीस समाजाक नितीमुल्यांची शिकवण दिल्ली दिश्टी पडटा. सत्य, असत्य, पाप, पुण्य ह्या विशयांचेर मार्गदर्शन करून मनीस जातीक नैतिक आचरण करपाची देख ह्या म्हणींतल्यान प्रतीत जाता.ह्योम्हणी म्हळ्यर निव्वळ साहित्यिक वळी नासून जिविताच्या सगळ्या आंगांक स्पर्श करपी, मनीस कुळयेक आपली जीण सदाचारी तशेंच सुखी घडोवपाची तांक आशल्ली सुटसुटीत आनी सोंपी अशी गिन्यानाची अभिव्यक्ती आसा.
वाकःप्रचार हो म्हणींक लागीं आशिल्लो एक प्रकार. वाक्:प्राचार हो म्हणीप्रमाण स्वंयपुर्ण नासता तर ताचो भावार्त सुटो आसता आनी तो संदर्भ धरून आसता. म्हणी हो गांवगिऱ्या लोकांचो मैखिक वाङमय प्रकार आशिल्ल्यान कांय म्हणींनी अश्लील उपमा आनी दृश्टांत दिल्ले दिश्टी पडटात. कांय म्हणीं काळा थळानुसार फाटीं पडल्यात. तर कांय म्हणीं नव्यान निर्माण जाल्यात. बऱ्योचशो म्हणी वेगवेगळ्या वाठारांत समांतर वापरिल्ल्यो दिसतात. वाठाराप्रमाण तातूंतली उपमा बदल्ली तरी आशय .काच उरता. अशो कांय समांतर कोंकणी म्हणीः ‘शेड्ड्या धांव वंयेमेरेन’ अशाच आशयाची केरळांत एक म्हण आसा- ‘सुंगटा उडी धोंपरा मेरेन. २) ‘पोक्या पणसाक पाक चड’ हे म्हणींक समांतर अशी पंजाबी आनी काशमिरी म्हण आसा ती शी – रिकामें आयदन वाजना’ ३) ‘शेणिल्लें गोरूं करमळेच्या तळ्यांत’ – हे म्हणीक समांतर अशी म्हण हिंदी धरून कांय भाशांनी मेळटा. ती अशी ‘शेणिल्लो पीर मशीदींत’ ४) मोडक्या खुरसाक चेपें कोण काडटलो – ह्या आशयाची ‘गरिबींत घरकान्न लेगीत मान दिना’ अशी तमिळ म्हण आसा. – कों. वि. सं. मं.
म्हयनोः कालमान मेजपाच्या मापाचो एक घटक ३० दीस आनी ३० राती काळ दाखोवपी वर्साचो बारावो वांटो सादारणपणान ह्या घटकाक चंद्राचे गतीचो संबंद उरता. संस्कृतांतलो मास, फार्सींतलो माह आनी इंग्लिशींतलो मंथ ह्या म्हयनो संबोधित करपी शब्दांचो अर्थ चंद्र असो आसा. धर्तरेची एक फेरी पुराय करपाक चंद्राक लागपी काळ म्हळ्यार म्हयनो अशी म्हयन्याची सदळ व्याख्या करूं येता. पूण ही व्याख्या चांद्र कालगणनेपुरतीच शिमीत उरता. सैर कालगणनेंत चंद्राच्या जाग्यार सुर्याक संबोधित करप जाता. म्हयन्याच्या पुर्चार्धाक शुक्ल वा शुध्द पक्ष आनी उत्तराधाक कृष्ण वा वद्य पक्ष म्हणटात.
सद्याक चांद्र, चांद्र-सौर आनी सौर अशो तीन तरेच्यो कालगणना वापरांत आसल्यो तरी सुरवेक कालगणना करपाखातीर चांद्रमास वापरताले. सद्या सर्रासपणान वापरांत आशिल्लें ग्रेगरियन कॅलेंडरांतले बारा म्हयने वर्साच कालखंड दाखतात, आनी तांची कालमर्यादा खगोल वेव्हारापरस कृत्रिम रचनेचेर आदारून आसा. भारतांतले हिंदू लोक धर्मीक कृत्यां तिथीप्रमाण करतात. आशिल्ल्यान म्हयन्याची कालगणना चंद्रमासाक धरून करप जाता. जंय चांद्रमासाचो वापर करप जाता थंय ताची सौरवर्साकडे सांगड घालप जाता.
नक्षत्र मासः आश्र्विनी नक्षत्रांत चंद्रान प्रवेश करतकच सत्तावीस नक्षत्रां भोगून परतून आश्र्विवींत येवपी मेरेनचो जो म्हयनो, ताका नक्षत्रमास म्हणटात. हो काळ दिसाचो वा रातीचो केन्नाय सोंपता. हाचो उपेग फकत शास्त्रज्ञ करतात. वेव्हारांत मात नक्षत्र मास वापरीनात. सूर्य आनी ग्रह हांच्या योगान चंद्राचे गतीचेर घडपी विक्षोभाक लागून ह्या काळांत ७ वरांमेरेन फरक पडूं येता. हो म्हयनो सांवासिक म्हयन्यापरस सुमार दोन दिसांनी ल्हान आसता.
सांवासिक मासः सूर्य-चंद्र हांची एक फावट युती जातकच म्हळ्यार एके उमाशेसावन फुडले उमाशेमेरेनच्या काळाक सांवासिक मास वा चाद्रमास अशें म्हणटात. एके उमाशेसावन दुसरे उमाशेमेरेनच्या काळाक ‘अमान्त मास’ आनी एके पुनवेसावन दुसरे पुवेमेरेनच्या काळाक ‘पौर्णिमान्त मास’ वा ‘गौणमास’ अशें म्हणटात. शुक्ल पक्ष हो दोनूय प्रकारांच्या पद्दतींत सारको आसता. परंपरागत पंचांगांतले चैत्र, वैशाख हे म्हयने हेच प्रकारचे आसतात. तांचीं हीं नांवां नक्षत्रांवयल्यान पडल्यांत. सादारणपणान पुनवेच्या अदमासाक चंद्र ज्या नक्षत्रांत आसता, त्या नक्षत्रावयल्यान म्हयन्याक नांव मेळ्ळां. ह्या म्हयन्यांक मधु, माधव, शुक्र, शुचि, नभ, नभस्य, इष, ऊर्ज, सह, सहस्य, तप आनी तपस्य
