साथीची देवता सटवाई आनी पटकीची देवी मरीआई हांची देवळां चडकरून तांच्या वाड्यारूच आसतात. तांची ते पुजा करतात. शांतारिअम्म, मरीदेवी आनी महादेव हीं कानडा जिल्ह्यांतल्या म्हारांचीं कुलदैवतां आसात. म्हसकोबा, जनाई, गौरी, बहिरोबा, खंडोबा, चोखोबा, भावानी, यल्लम्मा, गिरोबा हीं ठाणें जिल्ह्यांतल्या म्हारांचीं कुलदैवतां आसात. खेडेगांवांत व्हडल्या देवळालागीं ल्हान तलखोबाचें देवूळ आसता. ताची ते पुजा करतात. तशेंच ते सगळ्या हिंदू देवांकूय भजतात.
पुणें आनी नासिक ह्या जिल्ह्यांतले म्हार लोक आंबो, पिंपळ, रुई, शमी आनी रुमड ह्या पांच ताळ्यांची पुजा करतात. खानदेश जिल्ह्यांतले म्हार लोक अरकाठी, बोरकाठी, जांभळ, आंबो आनी रुचकिन ह्या पांच ताळ्यांची पुजा जाल्यर सातारा जिल्ह्यांतले म्हार लोक बाभूळ, वड, जाभळ, आंबो आनी रुई हांच्यो ताळ्यो पुजतात. हीं तांचीं देवकां जावन आसात.
तेचप्रमाण रूमड, नाग, कुल्ली, सूर्यफूल, कुंवाळो, पानकणीस, कदंब, मोर, नागवेल, आंबो हिंय तांचीं कांय देवकां आसात. एकाच देवकांत लग्नसंबंद जायनात.
लग्नसुवाळो चडसो हिंदू पद्दतीनूच करतात. दर एका वाठारांत लग्नाची पद्दत वेगळी आसली तरी सादारणपणान हो सुवाळो पांच दीस चलता. कोंकणांत, गोंयांत लग्नापयलीं न्हवऱ्या-व्हंकलेगेर तांचे आवय-बापूय, एके पडयेन शेर दोन शेर सुरय तांदूळ, एक नाल्ल, पांच पयशे, पांच पानां, सुपारी, रुमडाचीं पानां दवरून देवक बसोवन पुजा करतात. उपरांत जाणकार मनीस लग्न लायता. फुडें तीन दीस न्हवरो व्हकलेगेर रावन चवथ्या दिसा आपल्या घरा वता. थंय ताची आवय तांचेवयल्यान भाकरेचो कुडको उवाळून उडयता. सगळ्या लोकांक सुपारी वांट्टात आनी लग्नसुवाळो सोंपता. आयज लेगीत चल्याकडल्यान चलयेक देज दिवपाची चाल आसा. हालीं बौध्द धर्माची दिक्षा घेतिल्ले म्हार लोक बौध्द पद्दतीन लग्न करतात. तें एक – दोन वरांभितर जाता. विधवेक आते, मामे वा मावस भावाकडे तेचप्रमाण न्हवऱ्याच्या कुळांतल्या दादल्याकडेन लग्न जावपाक मेळना. पयल्या न्हवऱ्याक विधवेवांगडा लग्न करपाचें आसल्यार ताका पयलीं रुईच्या झाडाकडेन लग्न करचें पडटा.
सातारा-सोलापूर ह्या वाठारांत भुरगें जल्मल्या उपरांत तिस्या दिसा ‘तिरवी’ वा ‘तिकोंदी’ नांवाचो एक संस्कार करतात. त्या वेळार पांच ल्हान चलयांक जेवण वाडटात. पांचव्या दिसा पांच ल्हान फातर वळीन मांडून वैजीण तांची पुजा करता. कोंकणांत, गोंयांत पांचव्या दिसा ‘सटी पूजनाचो’ एक प्रकार करतात. कानडा जिल्ह्यांत भुरग्याचें नांव सव्या दिसा, कोल्हापुरांत णव्या दिसा आनी हेर सुवातींनी बाराव्या वा तेराव्या दिसा दवरतात. सुयेर सादारणपणान बारा दीस पाळटात. महाराष्ट्रांत एकेचाळीस दीस, अहमदनगरच्या वाठारांत इकरा दीस आनी कोल्हापूरांत आठ दीस पाळटात.
हे लोक सादारणपणान मडें पुरतात. कांय सुवातींनी मडीं मांडी घालून बशिल्ले अवस्थेंत पुरतात. पुरता आसतना मड्याची तकली उत्तरेवाटेन करतात. पूण गोंयांत ती दक्षिणेवटेन करतात. मडें मसंडेंत व्हरतना वाटेंत एके सुवातेर दवरतात. निसणीच्या चारूय कोनशांनी चार ल्हान फोंड काडून तातूंत तांदूळ घालतात. उपरांत मड्याचो उत्तराधिकारी आपलो कान धरता. त्याच हाताच्या कोपरान ते चारूय फोंड पुरयता. उपरांत मडें मसंडेंत व्हरतात. मरणाक गेल्ले सगळे लोक व्हाळाचेर न्हावन मेल्ल्या मनशाच्या घरा येतात. थंय आंगार गायचें मूत शिंपडावन घेवन आपल्या घरा वतात. तिसऱ्या दिसा मेल्ल्या मनशाचे सोयरे सोय-गोडाच्यो दोन वाटयो घेवन मसंडेंत येतात. एक वाटी तांदूळ पुरिल्ल्या जाग्यार आनी दुसरी वाटी थडग्याचेर दवरतात. सातव्या दिसा ज्ञातिजेवण घालतात. हे लोक श्राध्द वाडनात पूण पक्षपंद्रशींत पितरांखातीर म्हाळ करतात.
म्हार लोकांचो मुखेल वेवसाय कोंड्यांपसून पाटले, सुपां, हातरपाटे, तयार करप आनी सान्नी तयार करप. मसंडेंत सरण दाळप, फोंड काडप हींय कामां ते करतात. गोंयांत गांवच्या देवळामुखार धोल-धोलकें वाजोवपाचें कामय ते करतात.
पयलींच्या काळांत म्हार जातीक अस्पृश्य मानताले. ह्या लोकांक पुराय तरेन गांवचे सेवेखातीरूच वापरिल्ल्यान गांव तांकां बलुते दितालो. सरकारी तिजोरेचेर राखणदार म्हूण काम करप, सरकारी अधिकाऱ्यांक वाट दाखोवप, तांचे निरोप पावोवप, ह्या कामांच्या बदल्यांत तांकां सरकाराकडल्यान पयशे आनी जमीन मेळटाली. तेभायर मेल्ल्या जनावरांची कातडी काडप, पयलेच फावटी उरिल्लें खळावयलें धान्य, लग्नांत न्हवऱ्या-व्हंकलेचेर उडयल्ल्यो अक्षता एकठांय करप, मळणेच्या वेळार हे जातीच्या बायलांचे होटयेंत उडयिल्लें धान्य हींय कांय तांच्या उपजिविकेचीं साधनां आशिल्लीं. गांवांतलो म्हार हो त्या गांवच्या देवळाचो चाकर आसूंक जाय असो दंडक आशिल्लो. सकाळीं आनी सांजवेळां देवळाकडे वचून ढोल-तासो वाजोवप हें तांचें काम. तशेंच गांवच्या देवळाचो कसलोय उत्सव आसल्यार पुराय वेळार देवामुकार तांणी वाजोवप सणा परबेक गोंयांतल्यो म्हार जातीच्यो बायलोखाकेंत सूप घेवन गांवांत घराघरांनी वचून वाडी म्हळ्यार त्या दिसा केल्लें गोडशें मागून आपल्या कुटुंबामत वांटून खावप. महाराष्ट्रांत कामय सुवातींनी कोणूय मनीस मेलो जाल्यार म्हार मनशान ताच्या सोयऱ्या-धायऱ्यांक रकाद पावोवप, मेल्या मनशाचे निमाणे संस्कार जायमेरेन मसंडेंत रावप अशीं कितलीशींच म्हार जातीच्या लोकांची परंपरिक कामां आशिल्लीं. पूण हालीं शिक्षणाक लागून ह्या कामांचें प्रमाण बरेंच कमी जालां.
हे पुराय जातीचो उपेग भारतीय समाज वेवस्थेन गांवगड्याभशेन केला. ताका लागून तांचो अर्थीक, समाजीक, मानसिक आनी शैक्षणिक विकास जावंक पावलो ना.
