देव-देवस्की, अंधश्रध्दा, जादू, भूतांखेतां हांचेर ह्या लोकांचो खूब विश्र्वास आसा. हे लोक खूब कलामोगी आसात. ढोलकीं, सनई हीं वाद्या ते वाजयतात. चर्मवाद्य, सूरवाद्य हीं वाद्यां ते तयार करतात.
स्वातंत्र्या उपरांत भारताचें समाजजीवन आपल्या कर्तृत्वान पुराय तरेन बदलून उडोवपी डॉ. भीमराव आंबेडकर हो हे जातींत जल्माक आयलो. ताणें हिंदू धर्माचे रिती-रिवाज सोडून आर्विल्ले संस्कृतायेक सोबसारकी जीण जगपाक सुरू केली. १४ ऑक्टोबर १९५६ दिसा डॉ. आंबेडकर हाचच्यावांगडा महाराष्ट्रांतल्या हे जातीच्या लाखांनी लोकांनी नागपूर हांगा हिंदू धर्म सोडून बुध्द धर्माची शिकवण आपणावची प्रतिज्ञा करून धर्मांतर केलें.
गोंयांतल्या म्हार समाजांतल्या कांय तरनाट्यांनी १४ एप्रिल १९९२ दिसा डॉ. आंबेडकर हाच्या १०० व्या जल्मदिसा, हिंदू धर्म सोडून बौध्द तत्वज्ञानाची, धम्माची दिक्षा घेतल्या. ह्या दिक्षा घेतिल्ल्या कुटुंबांनी बौध्द धर्मानुसार चालीरिती आपणावंक सुरू केल्या. दादू मान्द्रेकार
म्हारांगणः एक विशिश्ट जागो. म्हारांच्या दर एका वाड्यार ‘म्हारांगण’ हो कसलेंच प्रतीक नाशिल्लो एक विशिश्ट जागो आसता. हांगा तांच्या जायत्या दैवतांचें वास्तव मानतात. ह्या दैवतांक थरावीक दिसा कोंबो, बोकडो आदींचो बळी दितात. अन्नाची वाडी दवरतात. थरावीक दिसा म्हारांकडल्यान थंय पुजा जाता. कांयकडे अशा सुवातींनी फतर, झाडपार अशीं प्रतीक आसतात. गांवांतले हेर जमातीचे लोकय म्हारांगणाक आंगवण सांगून घेतात.
पूरक नोंदः म्हार - कों. वि. सं. मं.
म्हारूः उग्ररुपी शिवाच्या अंशाचो तमोगुणी अवतार महारुद्र हाचें संक्षिप्त नांव म्हळ्यार म्हरू. गोंयांत हो म्हारू देंवचार क्षेत्रापालावरीच एक राखण करपी अदृश्य शक्त जावन आसा. देंवचार, म्हारू हांच्यो मूर्ती नासतात. पूण हालीं असल्या देवांच्यो मूर्त ना, तो एक पाशाणी फातर कसो आसता. ताका दोळे, कान, मिशो रुप्याच्यो करून लावन ह्या नूगुण म्हारवाक एके मूर्तीभशेन आकार हाडटात. रुद्र रूपनहें महारागीट आसत . तैत्तरीय संहिता हातूंत रुद्रसुक्ताची सुरवातव अशी आसाः ‘नमस्ते रुदमन्यव’ हे रुद्रा तुज्या रागाक पयलीं आमी नमन करतात. फुडें ह्याच सुक्तांत आनी ऋग्वेदांत ‘मा नस्तोकेतनये मान’ म्हाळ्यार ‘हे रुद्रा तू रागार जावन आमच्या भुरग्या बाळांक, आमचीं मनशां आनी गाय, घोडे, वीर हांकां मारूं नाका’. रुद्र म्हळ्यार रडप ह्या रडपाच्या कारणाचो नाश करपी तो रुद्र. देवतेचीं दोन रुपां आसात अशें वेदांत वर्णन केलां. कल्पांताच्या वेळा संहार करपी हें उग्ररूप आनी प्रसन्न मुद्रेचें सगळ्याक सूख दिवपी ते शिवरूप. तेन्ना हे रुद्रा तूं ‘या ते राद्र शिवातनूः शिवा विश्र्वाहभेषजी’ तुज्या सौम्य शांतरुपान तूं आमचेकडेन पळय आनी आमकां सुखी कर.
रुद्राच्या भिरांकूळ रुपाचें वेदकाळांतल्या लोकांक भंय दिसतालें. रुद्र म्हूण नांव घेतल्यार लेगीत लोक भियेताले. यज्ञकर्मांत तर हे देवतेक ताची शिदोरी घेवन तांणी बेगीन पयसुल्ल्या देशाक वचचें देखून ब्रह्मण ताची प्रार्थना करताले. त्या काळांतल्या लोकांनी तरातरांच्या देवतांच्या रुपाची कल्पना करून त्या देवतांकडेन दुख्खां, संकटां पयस जावचीं देखून प्रार्थना केल्या. दुख्खां, संकटां मनशाचेर येतात म्हळ्यार खंयचीय तरी देवता. मनशाचेर संखटां हाडटा हे कल्पनेंतल्यानच निराकार म्हारवा सारकिल्ल्या देवाची निर्मिती जाल्या जावंये.
गोंयांतलो म्हारू उग्र आसता. तो रुदवाचोअंशभूत आशिल्ल्यान तो म्हादेवाच्या गणांतूच मोड्टा. हो क्षेत्राधिपती म्हळ्यार त्या वाठाराचो राखणदारय आसता. गोंयांत जीं पयलीं कर्तबगार व्हड मोटीं घराणीं आशिल्लीं तांणी संकटां ना करूंक घराण्याची राखण बरेभशेन करपाखातीर ह्या म्हारवांक लागीं करून आपल्या सालांनी, घरांनी दवरिल्लो. देखीक, प्रतापराव सरदेसाय, बोकडबाग, बांदोडें. हेर गांवांनीय शीमेचेर म्हारू आसता. उसगांव हांगा पाज्जेवयलो म्हारू, कुर्टी-फोंडे हांगा घोड्या पाज्जेचो म्हारू, रासय साश्टींत देसायांचो म्हारू आसा. हेर तालुक्यांनी अशे राखणदार खूबकडेन आसात आनी तांकां वेगवेगळीं नांवां आसात. म्हारवाचो अवसर आयिल्लो मनीस खूब खंकाळ जाता. देखून जायते फावट खूबिल्ल्या मनशाक म्हारू बसला काय विचारतात.
गोंयांत कांयकडेन ग्रामपुरसाच्या रुपान ताका भजतात. ताची पुजा सदांच करीनात, पूण धर्मीक स्वरुपाच्या कृत्यांत ताका आवंतण दितात आनी शांती करतात. कांयकडेन म्हारवाक खिचडीचो निवेद्य दितात, तर कांयकडेन कोंबडो बळी दितात. पूण हे सगळे विधी अब्रह्मणाकडल्यान करतात. – वा. ल. वझे.
म्हालोः भरतांतली एक जात. हिका न्हवी, नाभिक, हजाक, नाडिग, वारिक, क्षौरक, नापित, कारागीर, सन्मुख, वालंद, घायजो, मटको, केलासी, नायिंद, म्हाली, वावडी, चसकी, खवास, भंडारी, मंगल आदी त्या त्या वाठाराप्रमाण नांवां आसात. शिवाचे मानेक वेश्टील्ल्या शेषापसून वा शिवाचे बोमलेपसून आपली उत्पत्ती जाली अशी ते कथा सांगतात.
