दिव्याचेर तण उडयतात. चवथ्या दिसा ताचो वारस मसंडेंत वता आनी ताका पुरला त्या जाग्यार हात फिरयता, ताका लाशिल्लो आसल्यार पिंडदान करून पिंडाक कावळो आफुडटकच घरा येता.
म्हैसूर, बंगाली आनी किलार वाठारांतल्या म्हाल्याक नायिंद म्हणटात. शिवाच्या कानापसून आपली उत्पत्ती जाली अशें ते मानतात. देखून तांकां नयनक्षत्रिय अशेंय म्हणटात. शिवान आपल्याक वाद्यां दिलीं, असो तांचो समज आसा. ते देवळांत चौघुडो-सनय वाजोवपाचें काम करतात. ताच्यांत व्हडल्या भयणीचे, मामाचे वा आत्याचे चलयेकडेन लग्न करतात. ते शैव वा वैश्णव आसून मुनीश्र्वर, अक्कागारू आनी गंगम्म हांकांयभजतात. हे मेल्ल्या मनशाक बशिल्ले स्थितींत पुरतात आनी सुतक धा दीस पाळटात.
बंगालांतल्या म्हाल्याचो समाजीक पांवडो खूबच उंच आसा. ते स्वताक सवित्र ब्रह्मण म्हणोवन घेतात.
आदल्या तेंपार गोंयांत म्हालो हो ग्रामसमस्थेचो म्हत्वाचो घटक आशिल्लो. गांवांतल्या दादल्यांचे सुमनांतल्यान एक फावट ते केंस कापपाचें काम करताल. तेखातीर तांकां जमीन वा हंगामाच्या वेळार धान्य मेळटालें. मूजीच्या संस्कारांत म्हालो येवन बटुचे केंस कापता. तेखातीर ताका विडो (पैयशे) दितात. भुरग्याचें जावळ काडपाचें काम म्हालोच करता. आवय – बापायच्या मरणाउपरांत चल्याचे केंस तोच कापता देवस्थानांत दनपारच्या महानिवेद्याच्या वेळार देवाचेर हारशांतल्यान सूर्यकिरणांचो उजवाड घालपाचें ताचें का आसता. पूण सद्याच्या काळांत गोंयांतले चडशे म्हले स्वतंत्र वेवसाय करतात. आदल्या तेंपार आशिल्ली बलुत्याची पद्दतय सद्या बंद पडल्या. नवे पिळगेंतले तरनाटे हेर नोकरे – वेवसायांत आसात.
तांच्यांत एकच देचक आशिल्यांमदी लग्नां जायनात. गोंयांभायल्या स्वजातींत तांची लग्नां जातात. तांच्यांत देजाची पद्दत ना. पूण वरपक्षाक हुंडो दितात. तांच्यांत देवकां आनी कुलदेवय आसात. पुर्तुगेजांनी जीं गावां बाटयलीं, त्या गांवांवयल्यान तांची आडनांवां पडिल्लीं आसात. हाचेवयल्यान पुर्तुगेजांच्या काळांतल्या ग्रामसंस्थांत म्हाल्याचें अस्तित्व आशिल्लें हें दिसून येता. आयज कायद्या प्रमाण आपल्या पुर्विल्ल्या कुळदेवतांचे ते म्हाजन नात पूण भजक म्हूण तांकां भजतात आनी कौल प्रसाद घेतात. तांचें स्वतंत्र अशें गोमतेश्र्वराचें एकूच देवस्थान गोंयांत आसा. तें पोन्ने गोंय लागसार आशिल्ल्यान पोरन्या येळे ह्या गांवांत आसा. ही पुर्विल्ली देवता आसून ती मुसलमान आनी विजयनगर काळांत गोवापुरीची नगरदेवता आसून आशिल्ली. बहामनी राजवटींत आनी परत एक फावट पुर्तुगेज राजवटींत हें स्थान नश्ट जाल्लें. उपरांत पुर्तुगालांत राजेशाय नश्ट जावन लोकशाय येतकच गोंयांतल्या नापित समाजान गोमतेश्र्वराचो जीर्णेद्धार करून थंय देवूळ बांदलें. हांगाचें गोरक्षतीर्थ हें गोंयांतलें तीर्थस्थान समजतात. – कों. वि. सं. मं.
म्हाळसा: एक देवता. हिका महालस अशेंय म्हणटात. ही मल्लारी मार्तंडाची (खंडिबा) बायल. लोकांसमजाप्रमाण म्हाळसा हीम मोहिनीचो अवतार समजतात. अमृतमंथन जातकच विष्णुन मोहिनीचें रूप घेवन दैत्यांक भुलयले. त्यावेळार मोहिनीचे रूप पळोवन शिव तिचेर भाळ्ळो आनी तिच्या फाटल्यान लागलो, अशें भागवताच्या अश्टम स्कंधांत सांगलां. लोकमानसान ही कथा फुडें अशीं सांगल्या – शिवाची ही अतृप्त इत्सा पुराय करपाक मोहिनीन ताका वचन दिलें, तूं जेन्ना मार्तंड भैरव रुपान अवतार घेतलो तेन्ना हांव म्हाळसा ह्या नांवान अवतरून तुजी इत्सा पुराय करतां. तेप्रमाण म्हाळसा ही साक्षात मोहिनी नासून मोहिनीच्या
ध्यासा लागून शिवाक पार्वतीच मोहिनी दिसूंक लागली. म्हाळसा हो तिचोच अवतार.
शिवाच्या मार्तंड भैरव अवतारांत म्हाळसा ही नेवासे हांगा तिम्माशेट वाणयाच्या घरा ताचे धुवेच्या रुपान अवतारली. तिमाशेटीन ती वयांत येतकच मार्तंड भैरवाच्या स्वपनांत दिल्ल्या आदेशाप्रमाण पाली हांगा तिचें मार्तंड भैरवाकडेन लग्न लावन दिल्लें.
म्हाळसा ही मूळांत कन्नड ग्रामदेवी आशिल्ली. माळव्व हें तिचें लोकप्रिय नांव आसून ती मैलाराची बायल आशिल्ली. फुडें तिच्या विकासाचे दोन भाग जाले. एकिकडे ती खंडोबाची बायल जाली आनी दुसरेकडे आदिशक्तीचे एक रूप म्हूण विकसीत जाली. सुरवेक ह्या दोनय प्रवाहांतलें उन्नयनाचें साधन मोहिनी हेंच आशिल्लें. मैलार हो शिव आनी माळव्व
