ही मोहिना. पूण फुडें मैलार हो शिव-मोहिनी कथेचो संबंद सोडून भैरव जातकच मैलाराची बायल माळव्व ही मोहिनी जाग्यार योगेश्र्वरी पार्वतीचें एक रूप म्हूण वळखुपांत येवंक लागली. तिच्या उन्नयाच्या पयल्या स्वतंत्र प्रवाहांत मात तिचें मोहिनीरुपूच उरलें आनी एक वैश्णवशक्ती म्हूण तिका इ. स. च्या १३व्या शतमानांत भरपूर प्रतिश्ठा मेळ्ळी. नेवाशाचो मोहिनीराज म्हळ्यार मोहिनीचें रूप घेतिल्ली मूळची म्हाळसाच. एकाच ग्रामदेवीच्या विकासनाचे हे दोन ओघ इतले वेगळे जाले, की खंडोबाची बायल म्हाळसा आनी नेवाशाची मोहिनी हांचें मूळ एकच आसा, हें खरें दिसना. महाराष्ट्रांत म्हाळसा आनी कर्नाटकांत माळव्वा ह्या नांवांनी नामना आशिल्ले हे देवीक माळजादेवी, म्हालजा, मालाचिदेवी, मालाची, मालाची, मालती, माळवी, म्हालसिका, महालया आदी हेर नांवां आसात. म्हाळसा हिची सद्या खंडोबाची देवी म्हूण नामना आसली तरी मूळची ती स्वतंत्र देवता आशिल्ली. इ. स. च्या ,११व्या शतमानांत नामना आशिल्लें माळजादेवीचें देवूळ आयज बनशंकरीचें म्हूण वळखतात. भोगावती (पैठण), वालेसंग (जि. औरंगाबाद), नांदुरा (जि. बीड) आनी नेवसे ह्या चारकडे म्हाळशेचीं देवळां आशिल्ले उल्लेख मेळटात.
सद्या चड नामना आशिल्लीं म्हाळशेचीं स्थळां म्हळ्यार नेवसे आनी गोंयचें म्हाड्डोळ. नेवसे हांगाचे मोहिनीराज हें नांव आसून तो विष्णूचो अर्धनारी नटेश्र्वर अवतार आसा, असो समज आसा.
गोंयांत म्हाळसा आशिल्लें म्हाड्डोळ हें स्थळ पणजी – फोंडें – मडगांव ह्या रस्त्यार पणजीसावन २१ किमी. अंतराचेर आसा. हे देवीक महालसा नारायणी म्हणटात.
परशुरामान गोंयांत गौड सारस्वत ब्रह्मणांची आनी तांचे कुलदेवीची स्थापना करतकच चलपती वरुणदेवान भार्गवरामाचे सांगणेन वरेण्यक्षेत्रांत एक सोबीत भांगराचें देवूळ बांदलें आनी थंय म्हाळसा देवीची स्थापना केली. तेन्नाच्यान ह्या गांवाक वरुणापूर (वेर्णें) म्हणूंक लागले. एक दीस उत्सवावेळार एक दैत्य येवन रयतेक पिडूंक लागलो तेन्ना लोकांनी परशुरामाचो धावो केलो. तेन्ना ताणें दर्शन दिवन सांगलें, वरुणपुरांत जी आदिमाय आसा तिची आराधना करून तिका प्रसन्न घेयात. लोकांनी तशें करतकच म्हाळसा प्रसन्न जाली आनी तिणें खड्ग घेवन दैत्याकडे झूज केलें. ताची तकली कापून आपल्या दाव्या हातांत धरून ती तशीच देवळांत आयली. पुराय लोकांनी त्या दिसा व्हड उत्सव केलो. हो ते देवीचो विजय दीस म्हूण माघ वद्य षष्ठी ह्या दिसा तिच्या कुळाचे भक्त महापर्वणीचो सण म्हूणदर वर्सा मनयतात.
गोंयाचेर पुर्तुगेजांनी कब्जो करतकच जेजुइत पाद्र्यांनी लोकांक बाटोवपाचो वावर हातांत घेतलो. साश्टी बाटोवपावेळार तांणी ह्या देवालयाचेर पयलीं हल्लो केलो. तेन्ना हे देवतेचें स्थलांतर अंत्रुजांतल्या प्रियोळ गांवामत केलें. ज्या वाड्यार हें देवस्थान उदयाक आयलें, त्या वाड्याक म्हाड्डोळ अशें नांव दवरले. कारण वेर्णें हांगा जंय हें देवालय आशिल्लें त्या वाड्याक म्हाड्डळ अशें नांव आशिल्लें. प्रियोळ गांवांत हो वाडो फुडें श्री. रामचंद्र बाबा मल्हार सुखठणकर हाणें पेशवे सरकारांतल्यान इनाम करून ह्या देवस्थानाक दिलो.
म्हाड्डोळ हांगाची म्हाळशेची मूर्त चतुर्भूज आसून तिच्या उजव्या दोन हातांत त्रिशूळ आनी एका दैत्याचे केंस धरिल्ले आसून, दाव्या दोन हातांत अमृतकाळस आनी रगत गळत आशिल्ल्या दैत्याची तकली आसा. दैत्याचे ते तकलेंतल्यान पडपी रगत, सुणो पीता आसून तिच्या पांयांसकल एक दैत्य माड्डता अशि दाखयल्या.
अंत्रुज म्हालांतल्या हे म्हाळशेच्या देवस्थानाक सोबितकायेक लागून खुबूच म्हत्व आसा. देवालयाचे दावेवटेन अग्रशाळा आसून फुडल्यान तळी आसा. देवालयामुखार दीपस्तंभ आनी लागसारच्या व्हड नगरखानो आसा. देवळामुखार पितुळची व्हडली दिवलीय आसा. म्हाळसा देवीच्या देवळाच्या पाख्याक तांब्यापटो बसयल्लो आसा.
