Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom I/Czarnków

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 748 ]Czarnków, niem. Czarnikau, miasto pow., W. Ks. Poznańskie, obw. bydgoski, pod 52°51′ szer. półn. i pod 34°14′ dług. wsch od wyspy Ferro, na lewym brz. Noteci, w równinie ograniczonej szeregiem wzgórzy, ze wschodu na południe wzdłuż Noteci się ciągnących. Miasto samo wznosi się na gruncie pierwotnie bagnistym, obecnie składającym się na powierzchni z warstw piaszczystych, nasypanych z poblizkich wzgórzy. Pokłady głębsze sapowate występują jeszcze teraz w licznych torfowiskach z tamtej strony Noteci i w bagnistych łęgach, rozciągających się na szerokość 7 kil. Po za oznaczonym szeregiem wzgórzy ziemia jest urodzajna. Ludność miasta w ostatnich latach się zmniejszyła, zapewne w skutek oddalenia od kolei żel. i główniejszych dróg komunikacyjnych. Obecnie ma ogółem 4103 mk., w r. 1871 zaś liczyło: 4269 mk., 1933 ew. niemców, 1339 kat. po większej części polaków, 997 żydów niemców. Głównem zatrudnieniem m. jest rolnictwo i chów bydła; obok tego handel końmi, bydłem, skórami, wełną, zbożem i sianem. Cz. jest siedzibą trzech komisarzy obwodowych, dla obw. czarnkowskiego, lubaskiego i hamerskiego. Od 1 paździer. r. 1879 umieszczony jest w mieście sąd okręgowy, należący do sądu ziemiańskiego w Pile; do tego czasu była tam komissya sądowa, należąca do sądu pow. w Trzciance (Schönlanke). Ma dwa kośc. kat., z których jeden parafialny należy do dekanatu czarnkowskiego; kościół protest. parafialny należy do dyecezyi trzciankowskiej. Żydzi mają synagogę. Szkół niższych jest kilka, szkoła rektorska kilkoklasowa; kilka szkół elementarnych także kilkoklasowych, analf. 844. W mieście dwóch jest lekarzy, jeden weterynarz, apteka, dwóch adwokatów; w mieście i okolicy są piły parowe, olejarnie, piece wapienne, gorzelnie i cegielnie. Urząd pocztowy drugiej kl. ze służbą telegraficzną; gościńce do Trzcianki, do Wronek, do Rogoźna. Jarmarków 8 rocznie. Cz. jest jedną z osad najstarożytniejszych Wielkopolski; na wzgórzu, na którem teraz wznosi się browar, podobno już w wieku X wystawiono warownię od strony Pomorza; w r. 1107, jak nasi dziejopisarze wspominają, właścic. jej był Gniewomir ks. pomorski. Tenże, zbuntowawszy się przeciw Bolesławowi Krzywoustemu, ściągnął na siebie gniew potężnego władzcy i bunt życiem przypłacił; Bolesław zdobył zamek. W r. 1192 Dzierżykraj, wojewoda kaliski, pochodzący od książąt pomorskich, otrzymał od Mieczysława, ks. wielkopolskiego, zamek czarnkowski prawem dziedzicznem i od tego miejsca przybrał nazwisko „Czarnkowski“. Ten to nabywca zbudował miasto i wystawił kościół; wspomina o kościele czarnkowskim w w. XIII już biskup poznański Szymonowicz. Czarnkowscy pozostali właścicielami miasta z krótką przerwą aż do wygaśnienia rodu, przez 5 z górą wieków, do r. 1727. W w. XIV, r. 1325, Władysław Łokietek, po zajęciu pow. wałeckiego przez brandeburczyków, dał Czarnkowskim Rogoźno, a wziął od nich Czarnków, ale już Kazimierz Wielki w roku 1341 wrócił; Czarnkowskim Czarnków. Ostatnim potomkiem rodziny był Władysław, starosta osiecki, wuj królowej pol. Katarzyny Leszczyńskiej, zmarły r. 1727. Po Czarnkowskich dziedzicem Czarnkowa został Stanisław Leszczyński, później nabył go Poniatowski, kasztelan krak., ojciec Stanisława Augusta. W r. 1748 majątek częściami rozprzedano. Od r. 1772 Cz. jest pod panowaniem pruskiem. W r. 1776 miasto całkiem pogorzało. Kościół katol. par., istniejący od XIII w., w r. 1632 za wstawieniem się Katarzyny i Franciszka Czarnkowskich wyniesiony został do rzędu kolegiat. Pomimo że Cz. należał przez kilka wieków do jednej z najznakomitszyeh rodzin, ważniejszych pomników w kośc. dawnych nie masz; prócz tablicy miedzianej, poświęconej pamięci kilku Czarnkowskich, a mianowicie też pierwotnemu fundatorowi Dzierżykrajowi; zawierającej zresztą, jak okazał J. Łukaszewicz, fałsze historyczne, odnoszące się do Stanisława Sędziwoja Czarnkowskiego, biskupa pozn. Drugą jeszcze pamiątką jest piękna trumna cynowa Adama Sędziwoja Czarnkowskiego, generała wielkopols., zmarłego r. 1627. Dawniej w Cz. oprócz kolegiaty dwa jeszcze były kośc. kat.: kośc. Św. Ducha i kośc. Św. Andrzeja. Pod miastem zbadano pogańskie cmentarzyska, w których urny znaleziono okolone kamieniami, [ 749 ]wydobyto nadto przedmioty kamienne, brązowe, żelazne; w jednej urnie maskę, figurkę brązową z głową psią lub wilczą, na ramionach mającą maski ludzkie; ozdobną laskę ze szczerego złota 3' długą, przesłaną berlińskiemu muzeum.

Pow. czarnkowski, należący do okr. bydgoskiego, graniczy: na płc. z pow. wałeckim okręgu kwidzyńskiego, na wsch. z pow. chodzieskim, na płd. z pow. obornickim, szamotulskim i międzychodzkim, na zach. z pow. friedeberskim i arnswaldzkim okr. frankfurckiego. Rozległość wynosi 28,395/1000 mil kwadr. czyli 156,470 hektarów. Położenie jest nizkie, płaskie; równiny na obu brz. Noteci przerzynane bagnami, we wsch. części ku płd. przerywane piaszczystemi wzgórzami. Pod względem urodzajności mniej więcej ⅚ jest lekkiego gruntu, reszta dzieli się na grunt średni i błotny. Z lasów większych utrzymuje się mianowicie rządowy trzciankowski. Dwie większe rzeki przepływają przez powiat: Noteć aż do Czarnkowa płynie z płc. na płd., od tego miasta zwraca się ku zach.; Drawa, poboczna Noteci po prawej, tworzy granicę pomiędzy pow. czarnkowskim a friedeberskim. Do mniejszych się liczą: Łomnica po prawej do Noteci wpadająca o 5 kil. od wsi Białej; 2) Trzcianka także po pr. łączy się z Drawą pod kolonią radolińską; 3) Gulcz uchodzi pod wsią Rosko po lewej do Noteci; 4) Bukno z Kotą i Hamerką zachodnią na tymże biegu; 5) nareszcie Młyńska zachodnia pod wsią Drasko; ogółem jest zatem 7 mniejszych rzek. Z pomiędzy kilkudziesięciu jeziór pow. liczą się do największych w płc. części: Straduń, Wielkie (Północne), Saskie, Wandal; w zachod.: Łukacz; w połud.: Biała, Wysokie, Wielkie (południowe) i wielki staw Lubasz. Na pr. brz. Noteci głębokie natrafiają się pokłady torfu. Ludność ogólna wynosiła w r. 1875: 68,350 mk.; w r. 1871 było 69,057 mk.; ludność się następnie zmniejszyła z powodu emigracyi ludu włośc. do Ameryki w tym czasie; z tych 69,057 mk. było 33,296 lud. męz., 35,761 żeńs.; 42,629 ew., 23,422 kat., 4 dysyd., 3,002 żydów. Na milę kw. przypada około 2400 mk., powiat należy do najmniej zaludnionych. Gmin jest ogółem 150; gmin miejs. 3, wiejs. 101; dominiów 46; miejscowości ogólem 289; 6950 dm. mk. Ludność pod względem narodowości, w zach. części mianowicie, przeważnie jest niemiecka. Miasta powiatu są: 1) Czarnków (Czarnikau) nad Notecią; 2) Wieleń (Filehne) nad Notecią; 3) Trzcianka (Schönlanke) nad rz. t. n.; w r. 1875 razem miały mk. 12437; w r. 1871 zaś 12,428; gm. wiejskie liczyły ogółem 49006 mk.; gminy dominialne 7623 mk. Głównem zatrudnieniem mk. jest rolnictwo, handel, wyrabianie drzewa i chów bydła. Powiat podzielony jest na 7 mniejszych obwodów, czyli komisaryatów: 1) czarnkowski, 2) lubaski (siedzibą komisarza jest Czarnków); 3) hamerski (komisarz mieszka także w Czarnkowie); 4) wieleński (obwód dominialny); 5) wieleński miejski; 6) w Krzyżu (Kreuz) i 7) trzciankowski (Schönlanke). Cz. jest urzędową siedzibą landrata, sekretarza powiat., poborcy pow., budowniczego pow., kontrolera katastru, weterynarza pow.; fizyk pow. zaś mieszka w Trzciance, pow. inspektor szkolny w Pile, powiat. cyrulik w Wieleniu. Sądy okręgowe umieszczone w Czarnkowie, w Wieleniu i w Trzciance, podwładne sądowi ziemiańskiemu w Pile. Aż do nowej organizacyi z 1 października r. 1879 w Trzciance był sąd powiatowy kolegialny, komisye sądowe w Czarnkowie i w Wieleniu. Parafij kat. jest w powiecie 5; należą do dyecezyi poznańskiej: Czarnków, Trzcianka, Wieleń, Biała i Lubasz; filialne kościoły znajdują się w Rosku i Nikoskach. Parafie protest. podzielone są na dwie dyecezye: wieleńską i trzciankowską; w wieleńskiej są kośc. paraf.: w Starych Kwieciach (Altsorge), w Wielkiem Drzęźnie (Gross Drensen), w Dębogórze (Eichberg), w Wieleniu, w Zielonowie (Grünfier), w Wielkich Kotach (Gross Kotten), w Krzyżu; w dyecezyi trzciankowskiej zaś: w Białej (Behle), w Czarnkowie z kośc. filialnemi w Władysławowie (Althütte) i w Romanowie (Romanshof); w Gębicach, w Runowie (Runau), w Trzciance, w Staykowie, w Szczygle (Stieglitz). Szkołę wyższą, t. j. szkołę realną drugorzęduą z przywilejem udzielania prawa do jednorocznej służby wojskowej ma tylko Trzcianka; w Czarnkowie i Wieleniu są kilkokl. szkoły rektorskie i elementarne; szkoły te i wszystkie szkółki elementarne wiejskie są pod nadzorem inspektora mieszkającego w Pile. Na 69,057 mk. i 19216 dzieci niżej 10 lat było w r. 1871: 14,089 analf. Powiat ma jednę drukarnię w Trzciance, dwie czytelnie w Czarnkowie i w Trzciance. Pow. czarnk. obejmuje 612,368 mórg; większa własność wynosi mórg m. 264,688, wliczając królewszczyzny mórg 26,142; polscy właściciele dzierzą obecnie jeszcze 43,093 mórg m.; dobra rządowe tworzą rendamt trzciankowski. Gorzelnie znajdują się: w Kruszewie, w Ciszewie, w Hamrze, w Lubaszu, w Białej, w Bzowie, w Sławnie, w Sarbi, w Władysławowie; browary: w Trzciance (2), w Czarnkowie, w Wieleniu; młyny: w Przesiekach (Prossekelmühle), w Drawskiej pile (Drageschneidemühle), w Zielichowie (Selchow), w Zielichowskim hamrze (Selchow hammer (2), w Górnicy (Gornitz), w Średnim Młynie (Mittelmühle), w Rychlickim Młynie (Richlicher Mühle), w Straduniu, w Nikoskach (Niekosken), w Lemnicy, w Trzciance (3), w Walkowicach (Walkmühle), w Radolinie, w Czarnkowskim Hamrze, w Nowym Młynie, w Osuchu (Malzmühle), w Gembicach, [ 750 ]w Gulczu, we Wreszczynie (Wreschiner Stampfmühle), w Menżyku (Mensikmühle), w Miałej, w Kamienniku (Kaminchen), w Chełście (Neuteich), w Zawadzie, w Drasku (Dratzigmühle), w Śmieszkowie. Młyny parowe: w Trzciance, w Kruszewie, w Czarnkowie, w Miałej; piły: w Czarnkowskim Hamrze, w Białej, w Biankowie; papiernia w Kamienniku; olejarnia w mieście Czarnkowie; przędzalnia wełny w Trzciance; farbiernia w Czarnkowie; fabryki mączki w Stajkowie i w Smieszkowie; piece wapienne: w Radolinie, we Flocie (Floth), w Czarnkowie i Wieleniu; huty szklane: w Drasku (Dratzig) i w Trzciance; cegielnie: we Władysławowie (Althütte), w Białej (Behle), w Białężynie (Belsin), w Brzeźnie (Briesen), w Dembau, w Wieleniu, w Drasku, w Hansfelde, w Hüttchen, w Kruszewie, w Lubaszu, w Nikoskach, w Runowie, w Nowych Łaskach (Neulatzig), w Sławnie, w Śmieszkowie, w Trzciance; piec do wypalania smoły w Rychlickim Młynie. Gościńce bite są: z Trzcianki do Czarnkowa, z Trzcianki do granicy zachodniej, do pow. wałeckiego w Prusach Zachodnich; z Czarnkowa przez Lubasz do Wronek, do pow. szamotulskiego; z Wielenia do granicy Prus Zach. do miasta Człopy (Schloppe); z Czarnkowa do gran. pow. obornickiego, do Rogoźna i do Obornik. Koleje żel. przechodzą: wschodnia (Ostbahn) ze stac. w Krzyżu, Wieleniu i Trzciance; górnoszlązka (Oberschlesische Bahn) pomiędzy Miałą a Krzyżem, ze stacyą w Krzyżu. O komunikacyi wodnej Notecią i Drawą już powyżej wspomniano; obiedwie rz. są spławne na większe statki odrzańskie. Urzędy poczt. drugiej kl. z urzędem telegraf. mają: Czarnków, Wieleń, Krzyż, Trzcianka; ajentury pocztowe czyli pocztę listową mają: Biała (Behle), Chełst (Neuteich), Gembice, Wielkie Dzierzno (Drensen), Lubasz, Miała, Miłkowo, Nikoski (Niekosken), Jędrzejów (Putzig), Szczygły (Stieglitz), Wesołów (Hochzeit). Cały pow. teraźniejszy czarnkowski należał do dawnego województwa poznańskiego. Ludność ogólna wynosiła w r. 1832: 43,558; na milę kw. wypadało 1,551 mk.; miejska 10,449, wiejska 33,109; katol. 14,813, prot. 24,929, żydowska 3,816 głów. W r. 1843 ogółem było 54,000 mk., na mili kw. 1,927. Najwięcej wzrosła do r. 1871 ludność protestancko-niemiecka; liczba żydów się zmniejszyła z powodu nie dość ożywionego ruchu handlowego w powiecie. Por. Bydgoszcz, str. 449. M. St.