घराण्यांत विदुशी आनी कवयत्री बायलो जावन गेल्ल्याचीं उदाहरणां इतिहासांत मेळटात.
राजपुत लोक शिव आनी शक्ति हांचे उपासाक. एकलिंगजी हेंमेवाडच्या राजवंसाचें आराध्य दैवत. हे लोक दुर्गा, गौरी, अन्नपुर्णा, शाकंभरी, आशापुरी आदी जायत्या नांवांनी शक्तीची उपासना करतात.
राजपुतांमदीं वैश्णव पंथाच्या उपपंथाचे अनुयायी आसात. वल्लभ संप्रदायाचे अनुयायी कृष्णभक्त आसून नाथव्दारा हेंतांचें व्हड पुण्यक्षेत्र. कांय राजपूत सूर्योपासक आसात. हे लोक गणपती, हनुमान ह्याच देवांक भजतात. जलदेवीक तशेंच नागाक पुजपीय जायते राजपूत आसात. तेजाजी, गूगा आनी पीपा ह्या वीर पुरसाची पुजा जायते जाण करतात.
पुर्विल्ल्या काळांत राजपूत लोकांमदीं बालविवाद प्रचलित आशिल्लो. तांचेमदीं लग्न संबंद जुळोवपाचें काम भाट वा चारण करतात. कारण ताका सगळ्या कुळांची बरी म्हयती आसता. उपरांत व्हंकलेचो बापूय आपले ऐपतीप्रमाण वराक अहेर धाडटा. हाका टिका म्हणटात. हातूंत वस्त्रालंकार, नाल्ल, घोडो आनी हेर वस्तू आसतात. उपरांत लग्नाची तीथ निश्र्चीत करतात. व्हंकलेचें लग्न सुरवेक न्हवऱ्याकडेन आशिल्ले कट्यारीकडेन करातात. उपरांत व्हंकलेकडले लोक न्हवऱ्यागेर वतात आनी थंय मुखेल लग्नविधी करतात. लग्नांत ब्राह्मण पुरयत देवांक आवाहन करून होम घालता. न्हवरो- व्हंकल अग्नीक चार प्रदक्षणा घालता. पुरयत मंत्र म्हणटात. बायलो पदां म्हणटात. इतलें जातकच लग्नविधी पुराय जाता.
तांचेमदीं जायत्यो बायलो करपाची रीत आसा. घटस्फोटाची चाल ना, तशेंच विधवाविवाहूय मान्य ना. ही चाल मोडून जो विधवाविवाह करीत ताका नातरायत हें नांव मेळ्ळां तशेंच ताकां जातीभारूय घालतात.
राजपूत लोक मडीं लासतात. निशणीक (तिरडी) मडे बांदचेआदीं ताका घालून नवीं वस्त्रां न्हेसयतात. मसंडेंत मडें सरणार दवरचे आदीं ताका परत न्हाणयतात. उपरांत सरणार दवरून ताचेर बेलाचींपानां, चंदन, धूप, आनी नाल्ल दवरतात. ताच्याहातांपांयांक तूप लायतात. उपरांत मृताचो वारस मड्याक उजो लायता.
राजपूत लोक धा सुतक दीस सुतक पाळटात. ह्या धा दिसांमदीं दोण्यांत साकर, दूद आनी अफूचें उदक घालून घराच्या पारव्यार दवरतात. णव दीस सदांच पींडदान करतात. इकराव्या दिसा सगळे न्हावन ताचे (ध्द वाडटात.
राजपूत लोकांक पेंवप, घोड्याचेर बसप, कुस्ती, शिकार तशेंच तरसाद, भालो हीं शस्त्रां चलोवप, धनुर्विद्या, पासे, बुद्दीबळ ह्या खेळांची आवड आसा. अचूक नेम मारपांत ते खांपे. खूबशा लोकांक कुस्तेचो तशेंच शिकारेचो नाद आसाता. वसंतऋतू आयलो म्हणटकच ते आहेरिया नांवाचो उत्सव करून शिकारेक सुरवात करतात. तांकां सोऱ्याचें तशेंच अफूचेंय व्यसन आसता.
दसरो, दिवाळी, होळी – रंगपचम, आहिरिया ह्यो परबो राजपूत लिक मोटे उमेदीन मनयतात. हे लोक वसंतोत्सव मोटे उमेदीन मनयतात. वसंतपंचमीसावन चाळीस दीस रंगीत भेस करून गावप, नाचप, खेळप आनी मजा करप हे मुखेल लार्यक्रम आसतात.
रथसप्तमीक राजपूत लोक भानुसप्तमी म्हणटात. फाल्गुनांत होळी खास उत्सव आसता. चैत्र म्हयन्यांत बायलो गौरीचो उत्सव करतात. चैत्र शुध्द तिरोदस आनी चतुर्दस ह्या तिथींक मदनत्रयोदशी आनी मदनचतुर्दशी म्हणटात. ह्या दिसा बायलो फुलांचो शिरंगार करून, पदां म्हणून नाच करतात. हाचेभायर वैशाख म्हयन्यांत धाकली गौर, वैशाख शुध्द चतुर्दशीक वडापुनव, ज्येश्ठ म्हयन्यांत रंभापुजन, अरण्यशश्ठी, ८वणांत नागपंवम, रक्षाबंधन आनी कृष्णाजल्म, अश्र्विनांत नवरात आनी दसरो, दिवाळी हे उत्सव ते मोटे उमेदीन मनयतात.
साहित्य आनी कलेच्या मळार राजपूतांनी बरीच उदरगत केल्ली आसा. राजसमुद्र आनी जयसमुद्र हीं संगमखरी पाशाणान बांदून काडिल्लीं तळीं, पिछला तळ्याभ्रितर आनी देगेर बांदिल्लीं सोबीत राजमंदिरां, जयपूर आनी जोधपूरच्या जैताचीं यादस्तिकां म्हणून बांदिल्ले कीर्तिस्तंभ, जैन साधु खातीर बांदिल्ले मठ, विहार आदी जायत्यो वास्तु आयजूय राजपुतांचे कलाप्रतयतेची गवाय दीत उब्यो आसात.
राजस्थानांत कविता, नाटक, संगीत, शिल्प, आयुर्वेद, ज्योतीश आदी वेगवेगळ्या विशयांचेर बरयल्ले गदेंथ उपलब्ध आसात. तातूंतले कांय शिलाखंडार कोरांतिल्ले आसात. राजपूत राजामदीं राणा कुंभा हाची साहित्यसेवा उल्लेख करपासारखी आसा. तो षड्दर्शनाचो पंडीत आनी संगीतशास्त्रांतूय पारंगत आशिल्लो. तें स्वता संगिताचेर ग्रंथ रचिल्ले आसात आनी शिल्पशास्त्राचेर ग्रंथ रचून घेतिल्ले आसात. ताणें निर्माण केल्लीं कीर्तिस्थंभ, कुंभस्वामी, आदिवराह हामची देवळां, कुंडां, तळीं, कुंभलगडचो किल्लो हीं ताचे कलाभिरूचीची गवाय दितात. बाप्पा रावळ, रायमल, प्रताप, अमरसिंह, राजसिंह, जयसिंह आदी जायत्या राजपूत राजांनी साहित्याची आनी कलेची सेवा केली. मीराबाईच्या भक्तीरसावन भरल्ल्या पदांची खुबूच नामना आसा.
राजपूत चित्रशैलीः चित्रकारांनी राजस्थानांतल्या राजपूत राजाच्या आलाशिऱ्याक रावन राजस्थानी प्रकृती – संस्कृतीचो संदर्भ घेवन नवे पद्दतीचीं चित्रां काडलीं तिका राजस्थानी वा रजपूत चित्रशैली हें नांव मेळ्ळें. रामायण, महाभारत, गीतगोविंद आदी ग्रंथ
