एकांतात खेळटालो असो संदर्भ येता. इ. स. च्या 5 व्या शेंकड्यांतली ही गोपी म्हळ्यार राधेची पुर्विल्ली छाया जावंक जाय. इ. स. च्या 6 व्या शेंकड्यांत आपणाक राधा मानून श्रीकृष्णाची उपासना करपी कितलेशोच द्रविड धुवो तमिळनाडूंत निर्माण जाल्यो.
आनंदवर्धनाच्या ध्वन्यालोक हातूंत इ. स. च्या 9 व्या शेंकड्यांत आनी त्रिविक्रमभट्टाच्या नलचंपूत 10 व्या शेंकड्यांत राधा- कृष्णाच्या विलासर्णनाचे श्र्लोक आसतात. धनंजयाच्या दशरुपकांत 10 व्या शेंकड्यांत श्रीकृष्ण राधेचो अनुनय करता म्हणपाचें सांगलां.
ब्राहावैवर्त पुराणांत राधा- कृष्णाच्यो लीला दिव्य श्रृंगाराचें फाटभुंयेचेर रंगयल्यात. भागवतांत छायारुपांत वावुरपी राधा ब्रहावैवर्त पुराणांत कृष्णाची श्रृंगार सहचारीणी म्हूण निश्र्चित जाल्या.
इ. स. च्या 12 व्या शेंकड्यांत बंगालांतलो कवी जयदेव हाणें गीतगोविंद नांवाचें राधा- कृष्णाच्या श्रृंगार लीलांचें काव्य बरयलें. रसाळ भास, रसमाधुर्य आनी छंदोवैचित्र ह्या वाङमयीन गुणांनी त्या काव्यान लोकांच्या काळजाचो थाव घेतलो आनी बंगालांतल्या वैश्णवांमुखार तो एक भक्तिग्रंथ थारलो.
राधा ही कृष्णाची मोगीका, कृष्णाची मूळशक्ती आनी वृंदावनांतली श्रृंगार सहचारीणी, विश्र्वाची ल्हादिनी शक्ती आशीं तिचीं वर्णना येतात.
हरिऔध ह्या हिंदी कवीच्या ‘ कृष्णायन ’ नांवाच्या काव्यांतली राधा प्रेमयोगिनी, साक्षात भक्ती आनी प्रेमशक्ती आसा. ती आपल्या माधुर्यबळाचेर कृष्णपरसब्रहाकडेन अव्दैत सादून सामरसांत विलीन जाल्ली आसा. राधेचीं तीन विगंड विगंड रुपां पळोंवक मेळटात- 1)पुराणीक राधा 2) संप्रदायीक आनी 3) कलाविशयक राधा
पुराणीक राधा : सगळ्या पुराणांमदीं ब्रहावैवर्ता पुराणांत राधेविशीं विस्तारान बरोवन तिची व्हडवीक वाडयल्या. ताचो आशय असो, राधा हो एक मंत्र आसून,तातुंतल्या रकाराच्या उच्यारणान कोटी जल्मांतलीं शुभाशुभ कर्मां आनी कर्मफळां नश्ट जातात आनी आकाराच्या उच्यारणान गर्भवास, मरण आनी पिडा टळटा. धकार दीर्घायुश्य़ दिता आनी आकार भावबंधातल्यान मुक्त करता. राधा ही पयलीं गोलोकांत उत्पन्न जावन कृष्णाची प्राणेश्र्वरी जाली. फुडें ती वृषभानूगेर जल्माक येवन व्रजमंडलांतल्या भक्त जनांची आराध्य जाली. रायण नांवाच्या तरण्याकडे तिंचें लग्न जालें. पूण हें लग्न राधेच्या छायेकडे जालें. राधा आपले कुडींत स्वताःची छाया दवरून ते कुडीसावन पयस जाली आनी मुळरुपांत कृष्णाच्या काळजांत वचून बसली.
देवीभागवतांत राधेक मूळप्रकृती मानल्या आनी तिचे पुजेचें विस्तृत विधान सांगलां. ‘श्री राधायै स्वाहा ‘ हो तिचो स अक्षरी मंत्र. हो मंत्र मूळ प्रकृतीच्या उपदेशान सगळ्यांत पयलीं कृष्णाक रासमंडलांत प्राप्त जालो. राधेची पुजा केलेबगर कृष्णपुजेचो अधिकार प्राप्त जायना. ह्या आदलेन प्रकृतीक आदिदादल्यासावन जो पूत जालो, तोच महाविष्णु. ताकालागू राधा श्रीकृष्णाची आवय देखून तो तिची पुजा करता.
सांप्रदायिक राधा : मधुराभक्तीच्या संप्रदायांत राधेची सुवात उंचेली आसून, ती कृष्णाच्या वामांगांतल्यान उत्तपन जाल्ली आसून, ताची ल्हादिन शक्ती आसा, अशें मानतात. श्रीकृष्णाच्या लीलांची राधा संचलिका आसून, ती भगवंताच्या आनंदाची पुरायशक्त आसा आनी दोगांयचो संबंद चंद्रचंद्रिकेसारको आसा आनी कृष्णाची मोगीका नासून, ताची स्वामिनी आसा.
निंबार्क संप्रदायांत ती कृष्णाची स्वकीया आसून, भक्तीची परमाराध्य आसा. रसत्व आनी रसिकत्व हे त्या युगुलांत प्रतिश्ठित आसा. ह्या संप्रदायांत राधाकृष्णाची युगलउपासना रुढ आसा.
राधावल्लभ संप्रदायांत राधा ही आनंद स्वरुपांत आसा. कृष्णाच्या आनंदाचेंच नांव राधा. हो राधाभाव खंयच्याय ब्राह्रा लौकिक कर्मांनी वा ज्ञानान उपलब्घ जावपी न्हय तर तो प्रेमभावनेनूच उपलब्ध जावपी आसून तीं दोगांय एकाच तत्वांची रुपां आसात. चैतन्य संप्रदायांतली राधा ही परकी आशिल्ल्यान तिच्या कृष्णमोगाक उत्कटयात आयल्या. चैतन्यांच्या काळांत भारतांत शाक्तमताचो प्रभाव आशिल्लो. शिव आनी शक्ती ह्या दांपत्याच्या नांवार शाक्तांनी हळशिकावणे प्रकार सुरु केले. पूण लोकांक ह्या गजालींची उबगण आयली. ह्या बीभत्स उपासना मार्गांतल्यान समाजाक भायर काडपाखातीर चैतन्यांनी राधा- स्वीकृत करुन राधेसयत कृष्णाचे भक्तीचो आनी पुजेचो प्रचार केलो. राधाकृष्णाचें गुणसंकीर्तन करुन ती उपासना सगळ्या लोकांमेरेन पावयली.
कलाविशयक राधा : मध्ययुगांत कला, काव्य आनी संगीत हांचो नायक कृष्ण आसा, तर नायीका राधा आसा. चित्रकारांनी रंगाच्या माध्मांतल्यान राधा ह्या प्रतिकांत जीव भरलो, जाल्यार जयदेवादीं कवींन पदलालित्य अलंकार आनी भावभगिमा हांणी तिका श्रवणरम्य केली. संगीतकरांनी स्वर आनी शब्द हांच्या आदारान तिका संगीतबध्द केली. आशे तरेन राधा ही मध्ययुगांत ललित कलेची प्रेरणा जावन रावली. रसिक भक्तांक राधेच्या रुपमाधुर्यान जिणेची एक नवी नदर फाव जाली. राधा- कृष्णाच्या पयलीं आनी उपरांत अशी नायक- नायिकेची जोडी समाजाक आनी कलाकांराक इतले उत्कंठेन आकर्शीत करुंक पावलीना. श्रृंगाराक भक्तिरसाच्या दर्यांत भरसून उडोवपाचें श्रेय राधा – कृष्णाकूच फाव जालां.
राधेचो जीं कितलींशींच चिंत्रा निर्माण जाल्यांत तातूंत किशनगढ शैलींतली रधा अलंकृत आसा; तर कांगड शैलींतली राधा भावमुग्ध आसा. -कों. वि. सं. मं.
