रामायण : नामनेचें आदिकाव्य वा छंदोबध्द इतिहास. वाल्मीकी मुनी हो ह्या महाकाव्याचो निर्मातो. प्रस्तूत ग्रंथाचीं सात कांडां आसून, सर्गसंख्या 645 आस3. ह्या आदिइक्ष्वाकु वंशांतलो पुरुषोत्तम श्रीराम हाचें चरित्र वर्णिलां. हातुंतली कथा थोडेभितर अशी आसा.
रामायणकथा – एकदां वाल्मीकीन नारदाक, प्रस्न केलो, हे धर्तरेचेर गुणवान, पराक्रमी, धर्मज्ञ, सत्यवचनी आनी राग आयल्लो आसतना देवांकूय भंय घालपी असो गुणसंप्पन पुरुश कोण आसा? तेन्ना नारदान ताका, इक्ष्वाकू वंशांत जल्मल्ल्या रामाचें नांव सागंलें. तेन्ना वाल्मीकीन रामाचें पुराय चरित्र आयकुपाची इत्सा नारदाकडे उकत्तयली. नारदान वाल्मीकीक पुराय रामकथा सांगली. ती आयकून वाल्मीकीक खूब खोस भोगली. ताणें नारदाची पुजा करुन ताचो निरोप घेतलो. उपरांत भरव्दाज नांवाच्या शिश्यासयत तमसा न्हंयेचेर न्हावपाक गेलो. वाटेंत एका झाडाचेंर ताका क्रौंच पक्ष्याचें जोडपें बशिल्लें दिसलें. इतल्यान एका निषादान बाण मारुन तातुंतल्या नरपक्ष्याक मारुन उडायलों. तें पळोवन ताची जाडीदार व्हाडाव्हडान आक्रोश करुंक लागली. त्या दुश्यान वाल्मीकीक वायट दिसलें आनी त्या निषादाचो रागूय आयलो. तेन्नाच ताच्या तोंडांतल्यान शापवाणी भायर आयली –
मा निषाद l प्रतिश्ठां त्वमगम: शाश्वती: समा: l यत्कौच्ञमिथुनादेकमधी: काममोहिलम् ll अर्थ – हे निषाद, तू ह्या भूतलाचेर चड वर्सां जगचोना कारण तू काममोहित अशा क्रौंचयुग्मांतल्या एकाचो वध केला.
ही शापवाणी पद्य आशिल्ली. तो एक सहजस्फूर्त असो अनुष्टुप् छंद आशिल्लो. वाल्मीकीक ते घडणुकेचें अजाप दिसलें आनी त्या श्लोकाचो विचार करीत तो आश्रमांत आयलो. फाटोफाट पितामह ब्रह्मादेव थंय आयलो. वाल्मीकीन ताका तो श्लोक म्हणून दाखयतकच, ब्रह्मादेवान ताका सांगलें, तुज्यांत सरस्वती आविर्भूत जाल्या, ह्या अनुष्टुप छंदांत समग्र रामचरित्राचें वर्णन करा.
उपरांत वाल्मीकी रामचरित्र बरोवक बसलो. चोविस हजार श्र्लोक, पांचशे सर्ग, स कांडां आनी सातवें उत्तरकांड जातूंत आसा, अशें तें महाकाव्य निर्माण जालें. वाल्मीकीन ताका पौलस्त्यवध अशें नांव दिलें आनी हें काव्य ताणें लव – कुशाक शिकयलें.
वाल्मीकीरामायणाचें बालकांड, अयोध्याकांड, अरण्याकांड, किष्किंधाकांड, सुंदरकांड, युध्दकांड आनी उत्तरकांड अशे सात भाग आसात.
बालकांड : 77 सर्ग. अयोध्या नगरींत दशरथ राजा राज्य करतलो. कौसल्या, सुमित्रा आनी कैकेयी असो ताच्यो तीन राण्यो, पूण वंश चलोवपाक ताका पुत्रसंतत नाशिल्ली. ती जावची म्हणून ताणें ऋष्यशृंग ऋषींच्या मुखेल पुरयतपणाखाल अश्र्वमेध यज्ञ केलो आनी उपरांत पुत्रकामेष्टि नांवाचो याग केलो.
मनशाबगर हेर खंयच्याच प्राण्याकडल्यान तुका भंय ना असो ब्रह्मदेवाकडल्यान रावणाक वर मेळिल्लो. तेखातीर दशरथागेर जल्म घेवन रावणाचें पारिपत्य करचें, अशी देवांनी भगवान विष्णुक विनवणी केल्ली. दशरथ राजाचो पुत्रकामेष्टित याग चालू आसतना अग्नींतल्यान एका म्हापुरुस आयलो आनी ताणें संतान दिवपी, देवनिर्मीत पायस दशरथान दिलो. दशरथान हो पायस, कौसल्या, सुमित्रा आनी कैकेयीक वांटून दितकच दशरथाप राम, लक्ष्मण, शत्रुघ्न सुमित्रेचे आनी भरत हो कैकेयीचो. हे भुरगे व्हड जाता आसतना, एक दीस विश्र्वामित्र मुनी दशरथाकडे आयलो. मारीय आनी सुबाहू हे दोन पराक्रमी राक्षस यज्ञांत विध्नां हाडटाले. तांकां मारपाखातीर मुनीक रामाची गरज आशिल्ली. तेखातीर राम आनी लक्ष्मण विश्र्वामित्रावांगडा गेले. रामान त्या राक्षसांक मारले, ताटकेचोय वध केलो. उपरांत विश्र्वामित्रान तांकां विदेहराज जनकाकडे व्हेले. जनकाकडे शंकराचें श्रेष्ठ धोणू आशिल्लें. तें धोणू जनकान राम लक्ष्मणाक दाखोवचें अशी इत्सा उक्तायतकच जनकान तांकां त्या धोणुची कथा सांगली. जमीन नांगरताना त्या नांगराक लागून एक कन्या वयर आयली. शेत नांगरताना मेळ्ळी म्हणून ते चलयेचें नांव सीता दवरलें हें धोणू ज्या कोणाक पेलतलें ताचेकडे सीतेचें स्वयंवरांत खूब राजांनी तें उखलपाचो यत्न केलो पूण तो निश्फळ थारलो. निमाणें रामान तें सहजतायेन उबारुन, ताका प्रत्यंचा चडोवन कानामेरेन ओडलें आनी मोडून उडयलें. उपरांत रामाचें लग्न सीतेकडे आनी लक्ष्मणाचें लग्न जनकाचीच दुसरी धूवव. उर्मिला हिचेकडे जालें. विश्र्वामित्राचे सांगणेन जनकराजाचो धाकटो भाव कुशध्व हाच्या दोन धुवो मांडवी आनी श्रुतकीर्ती ह्यो अनुक्रमान भरत आनी श्रुतकीर्ती ह्यो अनुक्रमात भरत आनी शत्रुध्न हांकां दिल्यो.
हाया बालकांडांत मदीं मदीं हेर कथा आयल्यात. क्षत्रिय विश्र्वामित्र आनी ब्राम्हाण ऋषी वसिष्ठ हांच्यांतल्या संघर्शाची कथा, विश्र्वामित्राक दीर्घ तपच्श्रर्येन ब्राह्मण्य प्राप्त जाल्ल्याची कथा, वामनावताराची कथा, शिवपूत कार्तीकेय वा कुमार हाच्या जल्माची कथा आसा.
अयोध्याकांड : 177 सर्ग. दशरथ राजा रामाचो युवराज्याभिशेक करपाचो थारयता. पूण राणी कैकेयीक ह्या अभिशेकाचे खबरेची तिडक मारता. ती दशरथाक खूब वायट दिसता. भरताक राज्याभिशेक आनी रामाक चवदा वर्सां वनवास अशे दोन वर ती मागता. अभिशेक जावपाच्या दिसा कैकेयी रामाक ह्या दोन वरांची म्हायती दिता. राम, सीता आनी लक्ष्मणासयत वनवासाक वता. तेन्ना भरत आपल्या आजोळी आसता. ताका जेन्ना खरी वस्तुस्थिती समजता तेन्ना तो आपल्यो राज्याभिशेक करुन घेवपाचो न्हयकरता.
