रक्षणकर्तो अशा दोनूय रुपांनी दिसता. पृश्री ही रुद्राची बायल आसून मरुत हे तिचे पूत आशिल्ल्याचें ऋग्वेदांत म्हळां. रुद्राची वेदांतली दुसरी बायल वा मीढुषी आसून पृथ्वीभाशेनूच तिचेवतीन रुद्राचें सिंचन करपी, वृष्टिकर्तो अशें स्वरुप दिसता. ऋग्वेदांत शिश्रदेवतोपासक अनार्यांचो निर्देश आयला. ताचेवयल्यान रुद्र ही अनार्य देवता आसुंये अशें दिसता. वैदिक साहित्यांत रुद्राचो अग्नी आनी सोमाकडेन लागींचो संबंद आशिल्ल्याचें दिसता.
यजुर्वेद आनी उपरांतच्या काळांत संस्कृतिसमन्वयाचें पर्व सुरु जातकच ऋग्वेदांतल्या रुद्राचो हेर आर्येतर स्थानिक देवतांकडेन समन्वय सादपाची प्रक्रिया सरु जाली आसुंये. कारण ह्या काळांतल्या साहित्यांत रुद्राक चोर, लुटपी आनी दरोडेखोरांची देवता अशें म्हळां. पूण ताचें मूळ कल्याणकरी, शुभंकर स्वरुपूय कायम उरलें.
उपरांत ताचीं भव, शर्व, उग्र, पशुपती, महादेव, शिव अशीं नवी नांवां येतात. हातुंतल्या कांय नांवांचो उगम प्रादेशिक देवता नांवांनी आसा. यजुर्वेद तशेंच ब्राह्माणां आनी उरांतच्या साहित्यांत रुद्राचें हेर देवातांभितर आनी निमाणें शिवदेवतेंत पुराय विलिनीकरण जाल्ल्याचो आलेख दिसता. रुद्र – शिव हें नांव ह्या विलिनीकरणाचें घोतक आसा.
ब्रह्मणग्रंथांच्या काळामेरेन रुद्र हो हेर देवतांपरस वेगळो आशिल्लो. ताचें हें वेगळेपण रुद्राच्या विकासांत आनी रुद्रोपासनेच्या इतिहासांत चड म्हत्वाचें आसा. ब्राह्माणकाळांत वैदिक कर्मकांडांत रुद्र सोडून हेर सगळ्यो देवता वांटो घेताल्यो. रुद्र केन्नाच विशुध्द रुपान कर्मकांडाची देवता वांटो घेताल्यो. रुद्र केन्नाच विशुध्द रुपान कर्मकांडाची देवता जालोना. म्हणून त्या काळांत धर्मसुदारक आनी कर्मकांडाप गौण मानपी लोकांनी रुद्राक आपणायलो. ताका लागून आपोआप रुदाची सुवात चड उन्नत जाली. निती आनी सदाचार हांच्यो कल्पनाय रुद्राक जोडप जाल्यो. ल्वह ल्हव रुद्र हो ऋताचो म्हळ्यार वश्र्वनियामक तत्वाचो देव जालो. यज्ञसंस्थेच्या देंवत्या काळांत जेन्ना हेर देवतांचें म्हत्व उणें जालें, त्याच काळांत रुद्राचें स्थान उंचावलें. रुद्र नांवानूच न्हय तर सामार्थ्यानूय महादेव जालो. ब्राह्माणग्रंथाच्या काळामेरेन रुद्र हो आर्य धर्माचे एक प्रधान दैवत जालो.
शिव हें रुद्राचें प्रसिद्द नांव यजुर्वेदांतल्यान आयलां. नीलशिखंड वा नीलग्रीव हे उपाधींत शिवाचे वीखप्राशनाचे कथेचें बीज मेळटा. कपर्दी ह्या विशेशणावयल्यान पौराणिक शिवाच्या जटाधारी स्वरुपाची कल्पना करप जाली. केशी ह्या विशेशणावयल्यान केशी आनी मुनी हांचेकडेन आशिल्लें वैदिक रुद्राचें प्राचीन सहचर्य पळोवप जालें. ताचेवयल्यान पौराणिक शिवाचो योगाभ्यासाकडेन संबंद लावन ताका महायोगी ही उपाधी मेळ्ळी.
रुद्राचें निवासस्थान उत्तरेकडल्या पर्वतीय प्रदेशांत आशिल्ल्याचें यजुर्वेदांत सांगलां. ताचेवयल्यान पौराणिक काळांत हिमालायाचें कैलास हें उंचेलें शिखर ताचें निवासस्थान मानप जालें. कृत्तिवास ही रुद्राची वैदिक उपाधी मतींत पौराणिक शिव गजचर्म पांगुरता अशी कल्पना रुढी जाली. -कों. वि. सं. मं.
रुद्राध्याय : कृष्ण यजुर्वेदाचे तैत्तिरय संहितेच्या चवथ्या कांडांत हो मंत्राचोंबो आयिल्लो आसा. हाका रुद्र वा शतरुद्रीय अशेंय म्हणटात. रुद्राचे नमक विभाग आनी चमक विभाग अशे दोन वांटे आसात. तातूंत 11 अनुवाक आसात. पयल्या वांट्यांत नमः उतर परत परत येता देखून ताका नमक म्हणटात आनी दुसऱ्या वांट्यांत च मे हीं उतरां परत परत येतात देखून ताका चमक अशें म्हणटात.
रुद्राध्यायाक शांतिमंत्रान सुवात जाता. ही शांती रुद्राध्यायाक म्हणची अशें वेदांत सांगिल्लें ना. पूण रुद्रानुष्ठान सांगपी उपरांतच्या ग्रंथांनी ह्या शांतिमांत्राचो उल्लेख केल्लो आसा. हो रुद्राध्याय कृष्णयजुर्वेदाच्या हेर संहितांनीय वाचनीय आसा. तेचप्रमाण शुक्ल यजुर्वेदांतय हो अध्याय सांपडटा.
रुद्राचो पयलो अनुवाद नमस्ते रुद्र ह्या मंत्रान सुरु जाता. ह्या अनुवाकांत 15 मंत्र आसात. हातूंत रुद्राच्या रागाक नमस्कार आसून, रुद्रान आपल्या कल्याणप्रद शरिरान अज्ञान पयस करचें, अशें मागणें आसा. तुजेखातीर आमी बऱ्या उतरांनी तुजी प्रार्थना करतात, अशें थंय म्हळां. हातूत रुद्राक नीलग्रीव, सहस्त्राक्ष सारकिल्या नांवांनी आळयल्लो आसा. तशेच ताच्या शस्त्रांचेंय वर्णन केल्लें आसा.
दुसऱ्या अनुवाक नमकान सुरु जाता. हाचे फुडल्या अनुवाकांत रुद्राक वेगवेगळ्या नांवांनी नमन केल्लें आसा. हातुंतलें नमः उतर मंत्राचे सुरवेक आनी शेवटाक अशें दोन खेपे येता. कांय जाग्यांचेर तें मंत्राचे सुरवेक येता. दुसऱ्या अनुवाकांत सूत, स्थापती, मंत्री वणिज सारकिल्या स्वरुपांत रुद्राचें नमन आसा.
तिसऱ्या अनुवाकांत तस्कारांचो (चार) पती (मुखेली), आरण्यांचो पती, रातिचरांचो पती सारकिल्या स्वरुपांत रुद्राक प्रमाण आसा. चवथ्या अनुवाकांत वैज, व्रात, गण, विरुप, महान, शुल्लक, रथाकार, कुलाल, निषाद, पारधी सारकिल्या गणांचो पती आनी करुनारुंचो पती ह्या स्वरुपांत रुद्राचें नमन आसा.
पांचव्या अनुवाकांत रुद्राची भव, शर्व, रुद्र, पशुपती सारकिल्लीं नांवां सांगिल्लीं आसात.
सव्या अनुवाकांत जेश्ठ, कनिश्ठ, श्रेश्ठ, जघन्य अशा रुपांत रुद्राचें वर्णन करुन फुडें ताचो रथ, कवच, शिरोवेश्ट सारकिल्या गजालींचे उल्लेख केल्ले आसात.
