खाशेलीं वखदां वा वासिनांचो सोद ना लागिल्ल्यान तशेंच जतनाय ना घेतिल्ल्यान चडकरून गरीब देशांत व्हायरसासावन जावपी एड्स हो म्हाभयंकर रोग दिसपट्टो वाडत आसा. गरिबी, अशिक्षितपण, कुपोशण, प्रदुशण ह्या कारणांक लागून आजुनूय कांय अविकसीत देशांनी सांसर्गिक रोगाचें प्रमाण चड आसा. पूण विकसीत राश्ट्रांत बिन-सांसर्गिक रोगांचें (ॲटेक, गोडेंमूत, रक्तदाब, कॅन्सर, दमो आनी हेर) प्रमाण वाडत आसा. हाची मुखेल कारणां म्हळ्यार आयची तणावी जिवन पददत आनी जेवणांत चड प्रमाणांत तेलाचो उपेग. कांय बिनसांसर्गिक रोग आनुवंशीक दोशाक लागून जातात. अमुकचतरेचो कॅन्सर कसो जाता हें निश्र्चित सांगप कठीण. पूण सुरवेचे अवस्थेत काय खाशेल्या लक्षणावयल्यांन तो पारखून घेवन ताची शरिरांतली वाड थांबोवंक येता. अणू केंद्र, क्ष-किरण विभाग, अणू किरणोत्सर्ग विभागांत वावुरप्यांक कॅन्सर चड प्रमाणात जावपाची शक्यता आसता. खण काम, कारखान्या वाठारांनी धुळ वा प्रदुशित हवेक लागून ॲलर्जी वा दम्यासारके रोग जांव योता. पिसावल्लें सुणे वा कोलो चाबल्यार रॅबिज; जाल्यार जळारां-हुलकांक लागून मलेरिया; हत्तीरोग, प्लेगासारके रोग जांव येता. तंबाकू, चरस, गांजा, मोर्फिन सारकिल्ल्या घुंवळी पदार्थाच्या सेवनान वा चड प्रमाणान सोरो पियेल्यार कुडीचे तशेंच मनाचे रोग उत्पन्न जांव येतात. गैर शारिरीक संबंदांतल्यांन सिफिलीक, गोन्होरिया, एड्स हे रोग जांव येता.
रोगाचीं कारणां- स्वरुपां वेगळीं आशिल्ल्यान वेगवेगळ्या दुयेसांचीं लक्षणांय वेगळीं आसता. सांसर्गिक रोगांत जोर येवप हें मुखेल लक्षण. काळीज आनी पुलमावांच्या दुयेसांत हड्ड्यांत दुखप, छातयेंत कलकलप आनी धांप लागप हीं मुखेल लक्षणां. पोट- आतकड्यांच्या रोगांत सादी वा रगताची उलटी जावंप, सादे वा रक्ताचो अतिसार, वा संडास बंद जावप. मुत्तना वेदनां जावप, जोर येवप, विचित्र वागणूक, स्वभावांत अचकीत बदल जावप, भ्रनिश्ठावस्था वा बेशुध्दावस्था हीं मुखेल लक्षांणा आसूं येतात. चड बडबड, अस्वस्थकाय, निराशकाय, मोनेपण, स्वताक आनी हेराक घातक अशे उन्मत्त वागणुकेचे झटके येवप हीं मनोविकाराचीं कांय लक्षणां.
कुडिचे तपासणेतल्यान खुबशे फावटी चडशा रोगांचें सोंपेपणान निदान करूं येता. सांसर्गिक तशेच कॅन्सरासारक्या रोगाची खात्री करचेखातीर चड करून मूत, संडास, थुकी, रगत, कुडींतल्या उदकाची (Body fluids) तपासणी करची पडटा. गोडेंमूत, गोतरगत (Gout), रगताचो कॅन्सर (Blood cancer), गाठीचें दुयेंस, चरबी दोश, ह्या रोगांचे निदान फकत रगत तपासणेतल्यान करू येता. बारीक जोर (T.B.), सांध्याचो रोग, मूत- पित्तखडो ह्या सारकिल्ल्या रोगांचें निदान करपांत क्ष-किरणाचोच आदार घेवचो पडटा. ‘एँडोस्कोप’ हे खाशेले दुर्बिणीतल्यान स्वासनळी, अन्ननलिका, पोट, आंतकड्यो, मूतभाणो, उतेर (Uterus) ह्या भागांच्या रोगाचें निदान करतात. अतिसूक्ष्म ध्वनिल्हार चिकित्सा (Ultrasonography) फिग्द, मत्रपिडा, गर्भाशयाचे रोग तशेंच मूत-पित्त खड्याचें जुस्त निदान करपाक आदार करता. मेंदूत गांठ (Brain tumor), रगतगांठ, रगतस्त्राव ह्या सारकिल्ल्या मेंदूत जावपी दुंयेसांचें निदान करचेखातीर अतिसूक्ष्म संगणक ध्वनिल्हारां चिकित्सेचो (CT – Sxan – Computerised tomography) उपेग करतात. काळजाच्या कांय रोगांचें निदान करचेखातीर काळीज – विद्युत् ल्हार चिकित्सा पददत (ECG - Electro - Cardiography) आपणायतात. सद्या चडशा हॉस्पिटलांनी संगणकाच्या आदारान सुक्ष्मनळी रगतशिरेंतली रगतगांठ (Atherma) पासतात हे पासतात हे पददतीक ‘Cardiac Catheterisation’ अशें म्हण्टात.
तज्ञांनी वेगवेगळ्या रोगांच्या निदाना वांगडा ताचेर उपचारय सोदून काडले. चडशी त्रीव स्वरुपाच्या दुंयेसांत बेगीन बरो जावचेखातीर आराम खूब गरजेचो थारता. तशेच रोगाप्रमाण खाणा-जेवणातूय बदल करून घेनचो पडटा. हाका पथ्य अशें म्हण्टात. देखीक गोड्या मुताच्या पेशन्टाक साखर आनी हेर पदार्थ टाळचे पडटात. जाल्यार रगतदाब आनी काळजाच्या पेशन्टाक मीठ उणें चडकरून सांसर्गिक रोग जंतूनाशक (Antibiotics) वखदांनी पुराय तरेन बरे करूं येतात (देखीक-कूश्ट) रोग, बारीक जोर, मलेरीया, टायफोयड). खंयच्याय दुंयेसाक लागून चड प्रमाणांत उल्टी वा संडास जाल्यार रगतशिरेंतल्यान सार-उदक (Intravenous Fluids) दिवप गरजेचें थरता. अपघात वा हेर खाशेल्या दुंयेसाक लागून अतीरगतस्त्राव जाल्यार रगतशिरेंतल्यान रगत दिनचें पडटा. ऱ्हेसस प्रतिकुलता (Rh-incompatibility) सारक्या रगतदोशांत ल्हान भुरग्याक जल्मसावनूच कामीण जाल्ली आसल्यार रगत बदली (Exchange transfusion) करची पडटा. रगत कॅन्सर (Blood Cancer), तशेंच हेर कॅन्सराचे सस्त्रक्रिये उपरांत वा सस्त्रक्रिया अशक्य आशिल्ल्या पेशन्टाक हानीकारक रसायनीक वखदां (Chemotherapy) नायलाज म्हूण दिवची पडटा. गंभीर अवस्थेंत पेशन्टाची अवस्था जेन्ना चड हुस्को करपासारकी आसता, तेन्ना तांकां अतीदक्ष विभागांत दवरतात. कॅन्सराच्या पेशन्टांक शस्त्रक्रिया वा रसायनीक उपचार (Radiation therapy) दितात. मूत्रपिंडाच्या असाध्य दुयेंसांत रगतशुध्दी प्रक्रिया (Dialysis)
