देशांत दूरध्वनी, दूरलेखा, टपाल, रेडिओ आनी दूरचित्रवाणी हांचीय बरी वेवस्था आसा.
लोक आनी समाजजीण : लोकसंख्यावाडीचें प्रमाण खूब उणें. चडशे लोक देशाच्या दक्षिण भागांत रावतात. लोकांचें राहणीमान उच्च दर्ज्याचें. देशांतले चडशे लोक शारांनी रावतात. देशांत धर्मीक स्वातंत्र्य आसून, रोमन कॅथलीक, प्रॉटॅस्टंट, जुदेव आनी हेर धर्मांचे लोक थंय आसात. लेटसबुर्झ ही देशांतल्या चडशा लोकांची उलोवपाची भास. ही भास जर्मन – मोझेल – फ्रँकोनियन भाशेसावन अस्तित्वांत आयल्या. फ्रांसेझ भाशेचो मुखेलपणान प्रशासकीय भास म्हणून वापर जाता. आनी जर्मन भाशेचो वापर वेपार – वाणिज्य आनी नेमाळ्यांखातीर जाता. देशांतल्या वेगवेगळ्या भाशांनी थोडो – भोव फरक जाणवता. एकुणिसाव्या शेंकड्याच्या मध्याकसावन लेटसबुर्झ भाशेचो साहित्याखातीर वापर जावपाक लागलो. लक्झॅम्बर्गाचें मुळावें वाङ्मय फ्रांसेझ आनी जर्मन भाशांनी आसा. शिक्षणाच्या मळार खूब उदरगत जाल्या. मुळावें शिक्षण फुकट आसून 6 ते 15 वर्सां पिरायेमदल्या भुरग्यांक तें सक्तीचें आसा. माध्यमिक शिक्षण फ्रांसेझ आनी जर्मन भाशांतल्यान दितात. तंत्रीक आनी वेवसायीक शिक्षण दिवपी खूब खाजगी शाळा आसात. नॅशनल लायब्ररी हें देशांतलें सगळ्यांत व्हड ग्रंथालय.
-कों. वि. सं. मं.
लखनौ : उतर प्रदेश राज्याची राजधानी आनी लखनौ जिल्ह्याचें मुखेल ठिकाण. लोकसंख्या 8,95,721 (1981). नवी दिल्लीचे आग्नेयेक 435 किमी. आनी कानपूरचे इशान्येक 77 किमी. अंतराचेर गोमती म्हंयेचे उजवे दगेचेर हें वसलां.
ह्या शाराचे स्थापनेविशीं कांय आख्यायिका प्रचलीत आसात. एके आख्यायिकेप्रमाण रामाचो भाव लक्ष्मण हाचो जल्म हांगा जालो आनी ताणेंच ह्या वाठाराचो विस्तार केलो. तेन्ना ह्या प्रदेशाचें नांव ‘लक्ष्मणपुरो’ अशे आशिल्लें. फुडें ताचेंच अपभ्रश्ट रूप ‘लखन’ वयल्यान ‘लखनऊ’ जालें. लखनौ ह्या नावांफाटल्यान आनिकूय एक कथा सांगतात. ती अशी- इकराव्या आनी बाराव्या शेंकडयांत ह्या प्रदेशांत राजपूत येवन रावले. जौनपूर राजाच्या शेकातळा आशिल्लें हें शार बाबरान 1528 त जिकून घेतलें. ताचो नातू अकबर हाचेय कारकिर्दींत लखनौ हो अयोध्या प्रांताचो एक वांटो जालो. 1775 त अयोध्येचो नबाब आसफउददौला हाणें आपली राजधानी फैजापूरच्यान हांगा हाडली आनी हें शार सोबीत केलें. 1775 ते 1856 मेरेन लखनौ ही अवध (अयोध्या) संस्थानाची राजधानी आशिल्ली. 1857 च्या उठावाउपरांत लखनौ इंग्लिशांच्या ताब्यांत गेलें.
हें शार म्हणजे एक म्हत्वाचें उददेगीक केंद्र. हांगा किनखाबी वस्त्रां, रुप्याच्यो वस्तू, तांबें – पितूळ हांची आयदनां आनी उपकरणां, दुर्बिणी आनी सुक्षीमदर्शक यंत्रां, सिगार आनी तंबाकू, वीज उपकरणां आनी वखदी साहित्य, सुगंधी द्रव्यां आनी अतरां, गालीचे आनी शोंदऱ्यो, रसायनां, जोती, कागद हांच्या उत्पादनाचे कारखाने आसून कापूस आनी तेलबियो हांच्यो गिरण्यो, साकर कारखाने, व्हडल्यो रेल्वे कर्मशाळा आनी प्रशीतन संयंत्रां आसात. हांगाच्या हस्तोद्योगांत चामड्याच्यो वस्तू भरतकामाच्या कलाकुसरीच्यो वस्तू आनी नमुने आनी मृत्स्नाशिल्पां जायत्या प्रमाणांत मेळटात. लखनौच्या पान – सुपारी, तंबाकू आनी चदंन हांचें खाशेलेपण आसा. हांगाचें जरकाम आनी रेशमी वस्त्रां, रुप्याच्यो वस्ती तशेंच कंवचेचीं कांकणां आनी अतरां हांची नामना आसा.
लखनौ हें एक नामनेचें शिक्षणीक केंद्र. हांगा पन्नासांवयर माध्यमिक विद्यालयां आनी 24 महाविद्यालयां आसात. देशांतलें नामनेचें वैजकी महाविद्यालय (किंग जॉर्ज्स वैजकी महाविद्यालय, स्थापना : 1911) ह्याच शारांत आसा. लखनौ विद्यापिठाचें ग्रंथालय (स्था. 1921) ‘रवींद्रनाथ टागोर ग्रंथालय’ ह्या नांवन प्रसिदद आसा. हांगा भारतीय संगिताचें शिक्षण दिवपी ‘भातखंडे भारतीय संगीत विश्र्वविद्यालय’ दारडल - नाद्वा ही मुसलमानी धर्मशास्त्राची अध्ययनसंस्था, केंद्रीय वखदी संशोधन संस्था, पुरावनस्पतीविज्ञान संस्था, बांदकाम संशोधन संस्था, भौशिक ग्रंथालय, वस्तुसंग्रहालयां सारकिल्योय संस्था आसात.
लखनौचे संस्कृतीक जिणेन आपलें अशें एक खाशेलेपण तिगोवन दवरलां. नबाबांच्या काळापसून लखनौचे मुशायरे आनी जलशे नामनेक पावल्यात. शास्त्रीय संगितांतली ‘दादरा’ ही कलाकृती एक लखनौची देण. कथ्थक नृत्यशैलीचें ‘लखनौ घराणें’ प्रसिदद आसा. तशेंच ठुमरी गायकीच्या पांच ढंगांतलो ‘लखनौ ढंग’ सादर करपी सनदपिया, कदरपिया, अख्तरपिया, बिंदादीन महाराज, कालिका प्रसाद, बेगम अख्तर, ललनपिया हे गायक - गायिका; लखनौच्या कथ्थ घराण्याचे प्रतिनिधी श्रीधर महापात्र, मुहम्मद हनीफ, कादंबरीसम्राट मुन्शी प्रेमचंद, महाकवी ‘निराला’, अमृतलाल नागर, आधुनिक युगाचे प्रथितयश साहित्यीक यशपाल, भगवतीचरण वर्मा हांकां लखनौचे किर्तीस्तंभ मानतात.
हांगा जायत्यो पळोवपासारक्यो वास्तू आसात. मोती महाल, मुबारक मंझिल, शहा मंझिल, बडा इमामबारा, छोटा इमामबारा, गोमतीच्या समांतर मार्गावयली रेझिडँसी ह्यो हांगाच्यो कांय नामनेच्यो
