ललितविंस्तार : बौध्दाच्या महायान संप्रदायचो एक पवित्र ग्रंथ. हाका वैपुल्यसूत्र अशेंय नांव आसा. बुध्दान हे धर्तरेचेर ज्यो क्रिडा (ललित) केल्यो, तांचें वर्णन ह्या ग्रंथांत आशिल्ल्यान ह्या ग्रंथाक हें नांव मेळ्ळें. गौतम बुध्दाच्या जल्मापसून धर्मचक्रप्रवर्तनामेरेनचें ताचें चरित्र ह्या ग्रंथांत मेळटा. ह्या ग्रंथांत मेळटा. ह्या ग्रंथांत गद्य आनी पद्य हीं दोनूय रुपां पळोवंक मेळटात. हांतुतल्या कथांचो वांटो चडसो गद्यात्मक आसून मदीं मदीं पद्यात्मक गाथांचो आस्पाव केल्लो आसा. ह्यो गाथा म्हळ्यार सुंदर गांवगिरीं गितांच आसून त्यो खूब पुर्विल्ल्यो आशिल्ल्याचें संशोधक सांगतात. मुळांत हो ग्रंथ हीनयानी पंथांतल्या सर्वास्तिवादी निकायाचो आशिल्लो पूण फुडें ताका महायानी स्वरूप मेळ्ळें आनी ताचो आकारूय वाडलो.
ह्या ग्रंथाचे परिवर्तन ह्या नांवाचे 27 अध्याय आसात. ह्या ग्रंथांतलें बुध्द चरित्र तो अवतारी मनीस अशें धरुनूच वर्णिल्लें आसा. ह्या ग्रंथाचेर वैष्णव अवतारवादीची छाप स्पश्टपणान दिश्टी पडटा. अवताखादीची छाप स्पश्टपणान दिश्टी पडटा. अवताराचे हेतूय दोनूयकडेन खूबशे सारके दिसतात. ह्या ग्रंथांत बुध्दाक तुषित लोकांमदीं वसणूक करपी सम्यक संबुध्दाचो अवतार मानिल्लो आसा. ललित विस्ताराचे सुरवातिकूच अशें म्हळा, सम्यक संबध्द सगळ्या देवांचो गुरू आनी भगवान आसा. सगळे देश ताका दुख्ख आनी अज्ञान हांचो नाश करपी अशें समजतात.
तिसऱ्या अध्यायांत बुध्दाचो विशिश्ट काळ, देश, सुवात आनी जाती हांचेमदीं जावपी अवतारकारणांचेर उजवाड घाल्लो आसा.
ललितविस्तारांत जायतेकडेन बुध्दाक नारायणाचो अवतार आनी नारायणाचे शक्तीन युक्त असो मानिल्लो आसा. नारायणाची सगळी गुणवता आनी शक्तीसंपन्नताय बुध्दाच्या आंगांत मानल्या, ताचेवयल्यान बौध्द अवतारवादाचेर पुराणीक वैष्णव अवतारवादाचो प्रभाव खरपणान पडिल्लो दिसता.
-कों. वि. सं. मं.
लल्ल : (इ.स. सवो वा सातवो शेंकडो).
भारतीय ज्योतिर्विद. ताणें ज्योतीशशास्त्राचेर ग्रंथ बरयल्यात. ताच्या चरित्राविशीं खास अशी म्हायती मेळनाशिल्ल्यान ताच्या काळाविशीं कांय मतभेद आसात. त्रिविक्रम भट्टाचो हो पूत. पयल्या आर्यभट्टाचो तो शिश्य आसूंक जाय अशें कांय जाणांचें मत आसा. शं. बा. दीक्षित हाच्या मतान हाचो काळ आर्यभट्टा उपरांतचो. तशेंच तो दक्षिण भारतीय आसुंये. धी वृध्दितंत्र हो ग्रहगणित ग्रंथ आनी रत्नकोश हो मुहूर्तग्रंथ ताणें बरयला. पाटीगणित होय ताचो ग्रंथ आसुंये अशें भास्कराचार्याच्या गोलाध्यायावयल्यान दिसता. बीजगणित आनी जातक हांचेरुय लल्लान ग्रंथ बरयल्यात आसूंक जाय. लल्ल हो स्वता वेध घेवपी संशोधक आशिल्लो आनी ताच्या वेध घेवपाच्या यंत्राचें नांव गोलबंध आशिल्लें. पीठ आनी उदकाची घडयाळ ह्या उपकरणांचीं वर्णानां ताच्या ग्रंथांत आयिल्लीं आसून यष्चियंत्रांत रवि – चंद्रीम अंतर आनी ताचेवयल्यान तीथ काडपाची रीत दिल्ली आसा. तशेंच, ताणें वातावरणाची उंचाय 12 योजनां (सु. 93 किमी.) आनी रेवती भोग 359° मानिल्लो. ताणें त्रिकोणमितीचीं कांय सुत्रां दिल्लीं आनी पायचें (ळ) मोल 3.1415 इतलें मानिल्लें.
-कों. वि. सं. मं.
लल्लूलाल : जल्म : 1763; मरण : 1865).
एक व्हड ग्रंथकार. तो औदीच्यं ब्राह्मण. तो आगराक रावतालो. ताचो बापूय पुरयतपण करतालो. फुडें लल्लूलालाक आपलो उदरनिर्वाह करपाक खूब भोंवचें पडलें. मुर्शिदाबादेक गोस्वामी गोपाळदास हाचेवरवीं ताची नबाब मुबारकउदौला हाचेकडेन वळख जाली. नबाबान ताका सात वर्सां आलाशिरो दिलो. फुडें गोपाळदासाक मरण येतकच तो कलकत्याक गेलो. थंय ताका राजा रामकृष्ण हाचो आदार मेळ्ळो. पूण थोडयाच काळांत त्या राज्यांत ताका त्रास जावपाक लागले. तशेंच, राजा रामकृष्णूय बंदी जालो. तेन्ना लल्लू नाटोराच्यान कलकत्याक आयलो. एक दीस ताणें गंगा न्हंयेत उडी घेवन एका बुडपी इंग्लीश मनशाक वाचयलो. त्या इंग्लीश मनशान उपकारी जावन ताका खूब आदार दिलो. ताका एक छापखानो घालून दिलो. फुडें आनिकूय कांय इंग्लीश अधिकाऱ्यांच्या संपर्कांत येतकच इ.स. 1800 वर्सा फोर्ट विल्यम कॉलेजींत प्राध्यापक म्हणून ताची नेमणूक जाली. हिंदी भाशेंत गद्य रचना करपाचें काम ताका दिलें. सुरवेक ताणें सिंहासनबत्तीशी, वेताळपच्यीशी, शाकुंतल नाटक आनी माधोनल ह्या ग्रंथांचो खडी बोलींत अणकार केलो. फुडें सभाविलास, माधवविलास, लतायफे हिंदी, लाल चंद्रिका, ब्रजभाशा व्याकरण अशे जायते गद्य ग्रंथ ताणें रचले. ताच्या ह्या सगळ्या ग्रंथांनी प्रेमसागर ह्या ग्रंथाक चड नामना मेळ्ळी. तो भागवताच्या दशम स्कंधाचेर आदारिल्लो आसा. ह्या ग्रंथांत मदीं मदीं कांय दोहा आनी चौपायोय आसात. ह्या ग्रंथावयल्यानूच ललू हो आर्विल्ल्या हिंदी गद्याचो जनक थारिल्लो आसा.
-कों. वि. सं. मं.
लाल्लेश्र्वरी : (इ.स.14 वें शतमान).
एक संत कवयित्री. हिका लल्लयोगीश्र्वरी, लालदीदी वा लालदेद ह्याय नांवांनी वळखताले. एका मध्यमवर्गीय काश्मीरी पंडिताच्या घराण्यांत तिचो जल्म जालो. तिचीं आवय – बापूय श्रीनगर लागसारच्या पांद्रेठण ह्या गांवांत रावतालीं. तिच्या भुरगेपणांतली व्हडलीशी लागसारच्या पांद्रेठण ह्या गांवांत रावतालीं. तिच्या भुरगेपणांतली व्हचलीशी म्हायती मेळना. पूण तिचें मुळावें शिक्षण सिध्द श्रींकंठ नांवाच्या एका शैव आचार्याकडेन जाल्लें. ताणें तिका शैवदर्शनाचें पुराय तरेन गिन्यान दिल्लें. उपरांत तिचें लग्न ताम्पूर गांवाच्या एका ब्राह्मण तरणाट्याकडेन
