तुनह्वांग लेणी अजिंठ्या प्रमाणट बौध्द वण्टी लेपचित्रांखातीर (इ.स. ५वो ते १३ वो शेंकडो) प्रसि्दद आसा. ह्या लेण्यामदीं इंग्रज पुरातत्वाचो सर आॅरेल स्टइन हाका लागीं लागीं १५,००० हातबरपांच्या संग्पगांचो सोद लागलो. तातूंत हीरकसूत्र (इ.स. ८६८) ह्या पोरन्या मुद्रीत पुस्तकाचो आस्पाव शा. आफगाणिस्तानांतल्या बमियान हांगा बरींच शैलगृहां आसूनूय थंय बुध्दाच्यो व्हड मूर्ती दिसून येतात. लेझेझी आनी निआॅ ह्यो गुहा मरड्लिअन काळांतल्या (इ.स. पयलीं लागी लागी धा हजार वर्सा) आसून लेझेझी गुहेंतल्या चित्रांत बायसनच्या (गवो) खाडेसकयलो गोंडो आनी ताची मदार हातूंत ताचीं खाशेलपणां उक्ती जाता. फ्रांसाचे पिटेनीन दोंगरा रांकेंतल्या आनी दाॅरदाॅन्ियू देगणांत अशोच कांय चित्रांनी भरिल्ल्यो गुहा दिसून आयल्यात.
मध्य भारतांतल्या सिंगलपूर, आदमगढ, चक्रधरपूर, मिर्झापूर, हुशांगाबाद, लिखुनिया, भलदरिया, विजयगठ, पंचमढी आदी सुवातींनी गुहो आसून तातूंत भिंती चित्रां ( वण्टीवयली चित्रां) दिसून येतात. मात ह्या गुहांचो आजूनमेरेन जांव जाय तितलो खोलायेन अभ्यास जावंक ना. हाचेभायर भीमबेटका हांगा बऱ्योच पोरन्यो फातराच्यो गुहो १९५५ त उत्खनन संशोधनांत वि.श्री. बाकणकार हाका पयली दिसून आयल्यो. योशोधर मठपाल ह्या तज्ञाच्या मतान हांगाची चित्रशैली चार तरांनी खडी (क्रआॅन) ओली पारदर्शक आनी तुशार रंग ( स्रो- कलर) अशी वाटयल्ली आसून तातूंतली. खोडवारंगाची चित्रशैली भारतांत चूकून दिशटी पडटा. चित्रशैली, तंत्र आनी अध्यारोपण ह्या आदाराचेर वाकणकार हांचणें हांगासल्ल्या चित्रांचे सात काळखंड मानल्यात. तेप्रमाण ताचो काळ इ.स पयलीं लागीं २५,०० इतलो फाटी वता. अशेच तरेचे अश्मयुगीन गुहांचे चोमे भारतांत आंध्र प्रदेशांतल्या कुर्नूललागीं,बिल्ल सुर्गम हांगा मेळ्ळ्यात. ईजिप्त, जाॅर्डन, आदी देशंतूय अशेच तरेची लेणीं दिसून येतात.
पोरन्या लेण्यांत चडकरुन प्रागैतिहासीक लेण्ंमयांत मुखेल करुन प्राण्यांची चित्रां आसून ती शिकार हे त्यावेळायवयलें मुखेल जीणेच्या वेवसायाकडेन जोडिल्लीं आसूं येत. कित्याक तर युरोपांतल्या गुहांतल्यान रानगवे, रानबैल, हरणां , रेनडिअर, वांस्वेल ह्या प्राण्यांचे आनी ताचे शिकारीचें चित्रण मुखेलपणान दिसून येता. उत्तर काळांत मातृकादेवी, सुफळताय आनी प्रजनन हांचींय प्रतिकात्मक चित्रां तशेंच मुखार, संततिपालक बायलो हांची रेखाटणां दिसतात. तातुंतल्या स्त्री चित्रणांत मोठो बांदो, अवाजवी थानां, व्हडलो नितंब आनी जघन वाठाराक उठाव दिल्लो दिसता. ताचो संबंद सुफळतायविधीकडेन संलग्न असी कर्मकांडाकडेन आसुंये अशे दिसता.
भारतांत फातरकान कोरांतिल्ली सु. १,२०० लेणी आसात. तातुंतली हजरां परस कमी म्हराष्ट्रांत दिसून येतात. भरतांतली लेणीजैन, बैध्द आनी वैदीक (हिंदू) अशे वेगवेगळ्या धर्मपंथयांनी कोरांतिल्ली आसात. तातूंत बौध्द धर्मीयांच्या लेणीयांची संख्या सगळ्यांत आदिक आसा. हीं लेणीं खंयच्याय धर्मपंथाची आसली तरीय लेण्यांचे ऐतिहासीक आनी धर्मीक अशे दोन मुखेल प्रकार आसात. एहिक लेणी बरीच कमी आसात. धर्मीक प्रसार- प्रचार ह्योच मुखेल मोखी चड करुन सगळ्या लेण्यांनी दिसतात. ह्या लेण्यांचो सादारण काळ इ.स. पयली ३रो शेकडो ते इ.स. णववो शेंकडो असो मानपांत येता. दोंगर शिल्पाची ही परंपरा आठव्या णवव्या घडये धाव्या शेंकड्यामेरेन चालू आशिल्ली आसुंये, भारतांत मौर्यकाळांत मुखेलपणान सम्राट अशोकाचे राजवटींत बोध्द लेणीं कोरांतपाक सुरवात जाली. आसुंये अएस त्या लेण्यांतल्या कोरीव लेखावयल्यान समजून येता. खुद्द अशोकान पुर्विल्ल्या मगधदेशांत (बिहार राज्य) बराबर दोंगुल्ल्यांनी आनी ताचो नातू दशरथ हाणें नागार्जूनाची दोंगुल्ल्यांनी आजिवीकी पंथाचे भिक्षूखातीर लेणी कोरांतिल्ली. ह्याच स,ुपमाराक भरताच्या हेर वाठरांनी खाशेले करुन ओरिसांत उदयगिरी आनी खंडजगिरी हांगा, तमिळनाडूंत महबलीपूर आनी गुजरात काठेवाडांत जुलागठ, ठाक आदी सुवातींनी व्हडजल्या तळपांतल्यान लेणीं कोरांतिल्ली दिसतात. भरतांत पुराय हिंदू धर्माकडेन संबंदीत असो एकाद्रो लेण्योचोमो दिसून येता. वेरुळ सारकिल्ल्या सुवातींनी तर बोध्द, जैन आनी हिंदू अशें गुफांचे तीन स्वतंत्र चोंबें मेळटात.
बौध्द लेण्यमदीं चैत्य आनी विहार अशे दोन प्रकार दिसतात. जैन लेण्यामदीं चैत्यगृह ना आमनी वैदीक लेण्यामदीं चैत्यगृह आनी विहर हीं दोनूय नात. ताका लागून वैदीक लेणीं चडकरुन उत्कीर्ण देवळा प्रसादाच्या स्वरुपाची आसात.
भारतांत कोरांतिल्ल्या लेण्यामदीं बोध्द लेण्याइतली वैदीक वा हिंददू लेणीं पोरनी नात. जींz आसात ती मुखेलकरुन वेरुळ,
