चिनान तिबेट हातासून मठाची सत्ता काबार केली. तेन्ना थंय सत्तेर आशिल्लो दलाई लामा ल्हासासावन पळून वचून ताणें भारतांत आलाशिरो घेतलो. दलाई लामाचो पोताला राजवाडो ल्हासांत आशिल्ल्यान त्या राजवाड्याक 'पॅलेस ऑफ द गॅाड्स' अशें म्हण्टात. चिनाच्या शेकातळा थंयच्या भिक्षूकांची संख्या आनी प्रभाव खूब उणो जालो. साबार मठ आनी संस्था बंद पडल्यो. चिनी सत्ता येवचे आदीं वेपारी मार्गांनी ल्हासाचो भारत, नेपाळ, चीन आनी भूतान हांचेकडेन वेपार चलतालो. आयज लेगीत ल्हासा हें तिबेटांतलें मुखेल वेपारी केंद्र आसा. ह्या शारांत साबार मठ, देवळां आनी आश्रम आसात. हाकालागून ल्हासाची पवित्र सुवात म्हूण म्हत्व वाडलां.
- कों. वि. सं. मं.
वंगभंग चळवळ : लॅार्ड कर्जन हाणें बंगाल फाळणेचो निर्णय जाहीर केल्या उपरांत ब्रिटीश राजवटीच्या धोरणाआड जाल्ली चळवळ. वंगभंग ही भारताचे स्वातंत्र्य चळवळींतली एक म्हत्वाची चळवळ. ब्रिटीशांच्या तेंपार बंगाल प्रांत, हो सद्द्याचें अस्तंत बंगाल, बांगलादेश, बिहार आनी ओरिसा राज्य मेळून तयार जाल्लो. ह्या व्हड प्रांताची प्रशासनाचे सोयीखातीर फाळणी कशी करची हाचेर सुमार धा वर्सा भासाभास चलताली. निमाणेकडेन ही फाळणी राजकीय हिताखातीर करपाचें थारलें. १८८५ च भारतीय काँग्रेसची स्थापणूक केल्याउपरांत ताचे वांगडी ब्रिटीशांचे राजवटीक विरोध करीत रावले. काँग्रेसींत बंगालच्या सुशिक्षीत तरणाट्याचो चड आस्पाव आशिल्लो. विसाव्या शेंकड्याचे सुरवेक संयुक्त बंगाल ही एक व्हड शक्त आसा हें ब्रिटीश राज्यकर्त्यांक बेस बरें खबर आशिल्लें. बंगालची फाळणी केल्ल्यान ती व्हड शक्त वाटून वतली आनी साम्राज्याविरोधी शक्तय अशक्त जातली हाची तांकां म्हायती आशिल्ली. सुरव्क १९०३ तल्या पत्रकावरवीं उदेंत बंगालाचे चितगाँग, मैमनसिंग आनी टिपेरा हे तीन जिल्हे आसामाक जोडपाची येवजण तयार केली. हें पत्रक भायर येतकूच बंगालच्या कांय लोकांनी ताका विरोध केलो. हो विरोध व्हडलोसो प्रभावी नाशिल्लो. देखून देड वर्सा उपरांत सबंद बंगालचीच फाळणी करपाचो निर्णय ब्रिटीशांनी घेतलो. ह्या वेळार ब्रिटीशांक खर विरोध जावपाक लागलो. ह्या निर्णयाक विरोध करपाखातीर बंगालांतूच न्हय तर भारताच्या वेगवेगळ्या प्रांतानी शेंकड्यांनी सभा जाल्यो. सत्तर हजार बंगाली लोकांच्या सह्यांचें फाळणी निशेधाचें निवेदन लंडनांत ब्रिटीश शासनाक सादर केलें. बंगाल फाळणेचो लॅार्ड कर्जन होच मुखेल शिल्पकार आशिल्लो. उदेंत बंगालच्या वेगवेगळ्या वाठारांनी भोंवडी करून तो थंयच्या साबार मुसलमानांक मेळ्ळो. वेगवेगळ्या जाहीर सभांत फूस लावणीं भाशणां करून, उदेंत बंगाल - आसामच्या नव्या प्रांतांत मुसलमानांची प्रभावी बहुसंख्या आसतली आनी तें तांकां फायदेशीर थारतलें अशें सांगतालो. तेखातीर ढाक्काच्या नवाबांक ताणें सरकारी तिजोरेंतल्यान रीण दिवन तांकांय आपले करून घेतले. उपरांत ते नवाब मुसलमानाक सगळेच फायदे पटोवन दिवपाक लागले. ऑगस्ट १९०५ त फाळणेचो निर्णय घोशीत केलो. ह्या घोशणा पत्रकांत नव्या उदेंत बंगालांत १ कोटी २० लाख हिंदू आनी १ कोटी ८० लाख मुसलमान लोकांचो राबितो आसतलो अशें घोशीत केल्लें. अशे रितीन उदेंत बंगालांत हिदू धर्मीक अल्पसंख्य जाले, जाल्यार नव्या अस्तंत बंगालांत सगळे बंगाली भाशीक अल्पसंख्य जाले. फाळणेच्या निर्णयाक विरोध करपाखातीर ७ ऑगस्ट दिसा टाउन हॅालच्या वाठारांत नागरीकांची व्हड सभा भरली. हातूंत विद्द्यार्थ्यांचोय आस्पाव आशिल्लो. हे सभेंत स्वदेशी आनी बहिश्काराच्यो कार्यावळी एकमपखान मान्य जाल्यो. १६ ऑक्टोबर दिसा फाळणी येवजण चालींत आयली. त्या दिसा पुराय प्रांतांत सुतक पाळ्ळें. बंगाली लोकांत एकी आसा हें दाखोवपाखातीर भौशिक रक्षाबंधनाचे सुवाळे मनयले.
फाळणेची येवजण चालीक लायल्या उपरांत बहिश्काराच्या कार्यावळींक नेट आयलो. जायत्यो ब्रिटीश गिगणी बंद पडल्यो. बंगाल आनी भारतांतच्या हेर प्रांतानीय आंदोलनां सुरू जालीं. खबरांपत्रांतल्यान सरकाराचेर टिका जायत रावली. सप्टेंबर १९०५ त गो. कृ. गोखले इंग्लंडाक वचून थंयच्या मुखेल्यांक मेळ्ळो. ताणें थंय साबार सभांतल्यान भाशणां दिवन उाळणी रद्द करपाखातीर खूब यत्न केले. पूण ताचो कांयच उपेग जालो ना. १९०६ त ब्रिटनांत नवें सरकार सत्तेर आयल्याउपरांत लेगीत फाळणेचो निर्णय रद्द जालोना. देखून स म्हयन्यांनी गोखले परतून इंग्लंडाक वचून भारतमंत्री लॅार्ड मोर्ले हाचेकडेन फाळणेसंबंदीं भासाभास करपाक लागलो. पूण मोर्लेन कसलोय निर्णय घेंवचे आदीं पयलीं ताका प्रांतांतलें वातावरण शांत करपाक लायलें. वंगभंग चळवछीक नेट आयलो, चशें ब्रिटीश सरकारान देशभर दडपशाय सुरू केली. हाका लागून देशांतलें वातावरण आनीक इबाडलें. देशांतल्या सगळ्या जहाल फुडा-यांक बंदखणीची ख्यास्त जावपाक लागली. ल्हान ल्हान क्रांताकारी पंगडूय वयर सरपाक लागले. क्रांतीकारी प्रचार करपी खबरापत्रकांच्या संपादकांकूय कडक ख्यास्त जावपाक लागली. संपादकांक खर ख्यास्त दिवपी कलकत्याचे मॅजिस्ट्रेट किंग्जफर्ड हाचे गाडयेचेर क्रांतीकारांनी ३० एप्रिल १९०८ दिसा बाँब हल्लो केलो. पूण ते गाडयेंत बॅरिस्टर कॅनडीचें कुटुंब आशिल्लें. तातुंतल्या दोगांक मरण आयलें. हे घडणुकेखातीर खुदीरामाक दोशी थारावन ताका गोळार चडयलो. ताचो वांगडी प्रफुल्ल चाकी हाणें आपल्याचेरूय गुळी घालून आत्मबलीदान केलें. वंगभंग चळवळीचो म्हत्वाचो परिणाम म्हळ्यार काँग्रेसींतल्या जहाल पंगडाक चड प्रसिद्दी मेळ्ळी.
जून १९०८ त ब्रिटीश पार्लमेंटात हिंदुस्थानचे परिसिथितीचेर भासाभास जाल्ली तेन्ना बंगालाचे फाळणेक लागुनूच भारतांत तंग
