सांपडिल्लो आसून तो शके १११० तलो आसा.शके १९९५ तलो शिलालेख विठ्ठल आनी विठ्ठलाच्या देवळाखातीर म्हत्वाचो आसा.हाचेर जायत्या देणगीदारांचीं नांवां कोरांतिल्लीं आसात.हाचेवयल्यान कानडी,तेलुगू, मराठी सारकिल्ल्या विठ्ठलभक्तांचें पंढरपूर हें एक गाजिल्लें भक्तिपीठ आशिल्ले म्हणपाचें कळटा.
पंढरपुराबगर हेर जाग्यांनीय विठ्ठल हो देव आसा.कर्नाटकांतल्या शिमोगा जिल्ह्यांतल्या सोगाने गांवांत शिवाच्या देवळांत शके ११३५ (२७ जानेवारी १२१४ इ.स.)चो एक लेख आसा.तातूंत वीर बल्लाळ ह्या होयसळ राजान त्या गांवांतल्या विठ्ठलेशाक तीन निश्क भूंय दान दिल्ल्याचें सांगलां.
आपल्या भुरग्याक इश्ट देवतेचें नांव दवरपाची एक पोरनी प्रथा आसा.राष्ट्रकूट तिसरो गोविंद हाच्या इ.स.८०८ च्या राधनपूर दानपत्रांत विठुव्दिज आनि विठ्ठपु अशीं ब्राह्मणांचीं दोन नांवां सांपडटात.ह्या शिलालेखाच्या पुराव्याच्या आदारान निदान इ.स.चो ८ वो शेंकडो इतलेंतरी विठ्ठलाचें पुर्विल्लेपण मानपाक जाता.
शिलालेखीय पुराव्यांबगर विठ्ठलासंबंदीं जायते वाङ्मयीन पुरावे मेळटात.पद्मपुराणाच्या उत्तर खंडांत व्दिभुज विठ्ठलाचो उल्लेख आसा.पूण सारको काळ थारावपाखातीर ह्या पुराव्यांचो उपेग जायना.श्रीपतीचो श्रीकरभाष्य (इ.स.११६०) ह्या ब्रह्मसुत्रांवयल्या भाश्यग्रंथांत तकलेचेर शिवलिंग धारण केल्ल्या विठ्ठलाचो उल्लेख आसा.
मध्दाचार्यान (इ.स.११९९) आपल्या मठाच्या आठ बालवतींमदल्या तीन यतींक उपासनेखातीर विठ्ठलाची मूर्त दिल्ली अशें कन्नड कवी श्री.द.रा. बेंद्रे हाणें सांगलां.हेमाद्रीन चतुवर्गचिंतामणींत,बिल्वमंगलाम कृष्ण कर्णामृतांत आनी पुर्विल्लो कन्नड कवी चाँडरसान आपल्या अभिनयदशकुमार चरितांत विठ्ठलाचो उल्लेख केल्लो आसा.
ज्ञानदेवाच्याय घराब्यांत विठ्ठलभक्ती आशिल्ली.तांकां गुरूपरंपरेनय विठ्ठलभक्तीचो वारसो मेळिल्लो.तशेंच पंढरपुराक विटेचेर उबो आशिल्लो विठ्ठल अठ्ठावीस युगांपसूनचो आसा, अशी निवृत्तीनाथ,ज्ञानदेव,नामदेव सारकिल्ल्या संतांची धारणा आसा.पूण हातुंतलीं अठ्ठावीस युगां म्हणजे सारको कितलो काळ तें सांगप कठीण.संतांचीं हीं वचनां फकत पुर्विल्लेंपण सुचयतात.
विठ्ठल ह्या उतराच्यो जायत्यो व्युत्पत्ती सामगिल्ल्यो आसात.मुखेलपणान विठ्ठल हें उतर विष्णु ह्या उतराचें अपभ्रंश रूप आसा.हें चडकरून सगळ्यांक जरी मान्य आसलें तरीय तें रूप अपभ्रंश प्राकृत भाशेंतलें काय द्रविडी भाशेंतलें हो वाद डिटना.विठोबाक पांडुरंग अशेंय म्हण्टात.हें नांव ताका कशें मेळ्ळें तें सांगपाक येना.कारण पांडुरंग हें धवल शिवाचें नांव आसा.हाचेंच कानडींत पंडरंग हेंय रूप आशिल्लें.
पंढरपुरांत आयज जी विठ्ठलमूर्ती आसा ती उबी आसा.तिचे तकलेर कोंग-यांची टोपी आसा.पूण पुजारी हाका शिवलिंग आनी कोंग-यांक फाटिचेर वडयल्ली शिंक्याची दोरी अशेंय म्हण्टात.कानांत नुस्त्याच्या आकाराचीं कुंडलां आसून तीं खांद्दाचेर आडवीं आसात.गळ्यांत कौस्तुभ मणयांची माळ आसा.काळजाच्या उजव्या आनी दाव्या भागाचेर एक खळगी आनी वांटकुळखंड आसून ताका श्रीवत्सलांछन आनी श्रीनिकेतन हीं नांवां दितात.दंडचेर आनी मनगटांचेर बाजूबंद आनी मणीबंद आसात.दाव्या हातांत शंख आसून तो हात कमरार दवरिल्लो आसा.उजव्या हातांत मोटवी कमलनाल आसून तो हात कमरार आसा.कमराक तिट्टी मेखला आसा.पावलां एका चौकोनाचेर आसून तिका वीट म्हण्टा.विटेसकयल उरफाटें कमळ आसा.कमरेक वस्त्र आशिल्ल्याच्यो कुरवो दिसनात.पूण जायत्या जाणांचें मत कमरेक वसत्र आसा अशें आसा आनि हें जर मतींत घेतलें जाल्यार दोन पांयांमदल्या फातराच्या भागाक वस्त्राचो शेव म्हणुं येता.
विजयनगरच्या राजान पंढरपूरची विठ्ठलाची मूर्त अनागोंदीक वहेलि आनी एकनाथाचो पणजो संत भानुदास हाणें ती थंय वचून परत हाडली अशी एक समजूत आसा.तुकाराम,महीपती सारकिल्ले संत आनि आधुनिक अभ्यासक ह्या सगळ्यांचें हेविशीं एकमत आसा. शके १४९३ त वादिराजतीर्थान तीर्थबंध नांवांचें एक प्रकरण रचील्लें आसा.तातूंत विठ्ठलस्तुतीपर कांय श्र्लोक आसात.तातुंतल्या एका श्लोकांत विठ्ठल तुंगेचे देगेर म्हणजे विजयनगराक गेल्ल्याचो निर्देश आसा.पूण तो थंय किद्याक गेलो हाचें खरें कारण मात दिवंक ना.
विठोबाची मूर्त मूळची जैनांची आसा असो एक समज आसा.फूण ताका आदार कांयच ना.तशेंच विठ्ठल हो मुळचो कर्नाटकांतलो काय महाराष्ट्रांतलो होय एक वादाचोच विशय आसा.हाचेविशीं जायत्या जाणांनी आपलीं मतां माडिल्लीं आसलीं तरीय एकनाथाच्या अभंगांत देशवाची अर्थ दिसता.ताकालागूनच विठ्ठल हो मुळचो कानडी दैवत आशिल्ल्याची जाणविकाय मराठी संतांक आशिल्ली जांवये.हाच्या वांगडाच परिस्थितीजन्य पुराव्यांचोय अभ्यास जावपाकच जाय.
पूरक नोंद:वारकरी संप्रदाय
विठ्ठलनाथ:(इ.स.१५१५-१५८५). वल्लभपंथाचो व्हड आचार्य.वल्लभाचार्याचो दुसरो पूत आनी
