हुंपपी मस्लिम सैन्याचेर नेटान हल्लो केलो पूण ताका जैत मेळ्ळेंना. उपरांत तो चंदेल राजा विद्याधर हाचेकडे वता आसतना ताका मरण आयलें. त्रिलोचनपालाचो पूत भीमपाल ताचे उपरांत पांच जिवो आशिल्लो पूण ताचें राज्य महमुदाच्या सत्तेखाल आशिल्लें.
शाही राजांनी सुमार 25 वर्सां मुसलमानी आक्रमणांक तोंड दिलें. ताच्या सैन्याचें बळगें व्हड आशिल्लें तशेंच ते पराक्रमी आनी स्वाभिमानी आशिल्ले. पूण गझनीच्या सुलताना मुखार तांकां दर खेपेक नमतें घेवंचें पडलें. शाही राजांनी निमाणे मेरेन खूब यत्न केले, पूण तांकां जैत मेळ्ळेंना.
-कों.वि.सं.मं.
शाहूमहाराज(राजर्षी): (जल्म :16 जुलय,1874, कागल; मरणः6 मे 1922 मुंबय).
कोल्हापूर ह्या माजी संस्थानाचो अधिपती. समतेच्या तत्त्वाचेर समाज सुदारणेचे भावनेन, प्रजेचें कल्याण सादपी एक उदारमतवादी राज्यकर्तो.
शाहूमहाराजाचो जल्म कागलच्या घाटगे कुळांत जालो. ताचें नांव यशवंतराव अशें आशिल्लें.ताच्या बापायचें नांव जयसिंगराव आनी आवयचें नांव राधाबाईसाहेब. कोल्हापूरचो त्या काळांतलो चवथो शिवाजी हाका अकाली मरण आयिल्ल्यान ताची बायल महाराणी साहेब हिणें 17 मार्च 1884 ह्या दिसा यशवंतरावाक पोसको घेतलो आनी ताका ‘शाहू छत्रपती’ अशें नांव दवरलें.
इ.स.1885 वर्सा शाहूमहाराजाक राजकोट हांगाच्या राजकुमार कॉलेजांत धाडलो. थंय इ.स. 1889 मेरेन अभ्यास करून ताणें आपलें शिक्षण पुराय केलें. फुडें सर फ्रेझर हाचे देखरेखीखाल फुडल्या शिक्षणा खातीर तो धारवाड हांगा रावलो. थंय ताणें इंग्लीश भास, राज्यकारभार, जगाचो इतिहास ह्या विशयांचें अध्ययन केलें.
इ.स. 1891 वर्सा श्रीमंत सौ. लक्ष्मीबाईसाहेब हिचे कडेन ताचें लग्न जालें. ती बडोदाच्या गुणाजीराव खानविलकर हाची धूव. इ.स.1894 वर्सा महाराजान संस्थानाचीं अधिकारसुत्रां हातांत घेतलीं. सातव्या एडवर्ड बादशहाच्या राज्यारोहणाच्या समारंभाक हाजीर रावपा खातीर तो इंग्लंडाक गेलो. हे भोंवडेंत ताका खूब अणभव मेळ्ळे. ताचे पयली ताणें अखिल भारताची भोंवडी करून देशाचे राजकीय धर्मीक आनी समाजीक परिस्थितीची बारीकसाणेन पळोवणी केल्ली.
शाहू महाराजान उपरांत डेक्कन एज्युकेशन सोसायटीचें अध्यक्षपद आपणावन व्हड अर्थीक आदार केलो. वेदोक्त प्रकरणा मेरेन लोकमान्य टिळक आनी शाहू महाराजाचे खूब बरे संबंद आशिल्ले. इ.स. 1899 वर्सा सावन शाहू महाराजान वेदोक्ताचो आग्रह धरलो आनी वेदोक्त न्हयकारपी ब्राम्हण उपाध्यायांची इनामां जप्त केलीं. ताचे पयली, न्याय दिवपाचे संस्थानाचे काडून घेतिल्ले अधिकार ताणें मुबय सरकारा कडल्यान परतून घेतले.
इ.स. 1901 वर्सा ताणें कोल्हापुरांतल्याच नारायण भट्ट सेवेकरी ह्या वैदिक गृहस्थांकडल्यान आपली वेदोक्त श्रावणी केली. कोल्हापुरांतल्या 16 कायदेकरी म्हळ्यार धर्मपंडीत, पुरयत, जोशी हांकां धर्मादाय म्हूण दिल्लीं वेगवेगळ्या गांवांतलीं इनामी उत्पन्नां जप्त केलीं. अशे तरेन 1000 लोकांची 30-40 हजार एकर जमीन जप्त केलीं. हें वेदोक्त प्रकरण महाराष्ट्रांत खूब गाजलें. कितल्याशाच विदवानांनी आनी खवरापत्रांनी महाराजाचेर टीका केली. स्थानिक ब्राम्हणांनी ताका शाप लेगीत दिले.
भिक्षूकशाहीच्या जाळ्यांतल्यान भौस मुक्त जाल्यारूच उच्चवर्णियांची ही धर्मीक मक्तेदारी सोंपतली ह्या विचारान ताणें ह्याच कारणा खातीर स्थापन केल्लो महात्मा फुले हाचो सत्यशोधक समाज आपणायलो. उपरांत महाराजाचें लक्ष स्वामी दयानंदाच्या आर्य समाजाकडे गेलें. आर्य समाज हो फकत वेदांचेर भावार्थ दवरपी आनी जात-पात न मानपी समाज. ताका लागून महाराजांचीं मतां आर्यसमाजाकडे सारकीं जुळटालीं. ह्या समाजाचो महाराष्ट्रांत मतां आर्यसमाजाकडे सारकीं जुळटालीं. ह्या समाजाचो महाराष्ट्रांत प्रसार जावंचो ह्या हेतान ताणें 1918 वर्सा कोल्हापुरांत आर्य समाजाची स्थापणूक केली आनी त्या समाजाक पुराय राजाश्रय दिलो. आर्यसमाजाचें परंपरेंतलें एक गुरूकुल निर्माण करून तातूंन विद्यार्थ्यांचें रावप, जेवण आनी शिक्षणाची सोय केली.
विद्देबगर भोवजन समाजाक आपलो उत्कर्श करपाक मेळचोना आनी प्रस्थापित समाज वेवस्थेंतल्या ब्राम्हण वर्गाची मक्तेदारी सोंपची ना ही जाणविकाय महाराजाक आशिल्ली. ज्ञानान पात्रताय वाडोवन, समाजांतल्या सगळ्या घटकांक समान पांवडयाचेर हाडूंक मेळटले असोताचो भावार्थ आशिल्लो. ते खातीर ताणें आपल्या राज्यांत सक्तीच्या मुळाव्या शिक्षणाचो कायदो केलो. तें शिक्षणय फुकट आशिल्लें महाराजान कोल्हापुरांत सगळ्या जातींचीं वसतिघरां निर्माण केलीं.
धर्मीक वेव्हारांत ब्राम्हण पुरयताच्या वर्चस्वाक तोंड दिवपा खातीर महाराजान नवें क्षात्रजगद्गुरूपद निर्माण केलें. ते खातीर पाटगांव हांगाच्या मौनी मठाच्या पिठाचेर सदाशिवराव पाटील ह्या सुशिक्षित गृहस्थाची नेमणूक करून ताका क्षात्रजगद्गुरू अशी पदवी दिली.
शाहू महाराजांचे जिणेंतलो क्रांतिकारक भाग म्हळ्यार अस्पृश्यते आड ताणें केल्लें बंड. ह्या कार्यांत ताका खूब विरोध जालो. शाळा, वसतिघरां, बायो, पाण्टे हांगाची अस्पृश्याची नेमणूक केली. एका मांगाच्या भुरग्याक व्हड केलो. म्हारांक मानाच्यो तलवारी दिवन सरकारी कार्यावळींनी सरदार आनी क्षत्रियवर्ग हांचे वांगडा मान दिलो. संस्थानांतल्या नोकऱ्यांनी तांकां जागे दिले. सुशिक्षित
