म्हारांक-मांगांक वकिलीच्यो सनदी दिल्यो. म्हारांची बलुते-पद्दत बंद करून तांच्यो जमनी तांच्या नांवांचेर रयतमारीन करून दिल्यो. अशे तरेन संस्थानांतल्या म्हारांनी गुलामगिरींतल्यान मुक्तता केली. कुलकर्णीवतनां नश्ट करून अस्पृश्ट वर्गांतल्या लोकांक तलाठी नेमले.
समाजीक एकचार घडोवपा खातीर, आंतरजातीय लग्न हें उपकारक थारतलें अशी महाराजांची धारणा जाल्ल्यान, अशा लग्नांक मान्यताय दिवपी कायदो महाराजान केलो. अर्थीक आनी उद्देगीक क्षेत्रांनीय ताणें खूब यत्न केले. शाहू मिलाची स्थापणूक, शेती आनी उद्देगीक विकास हांचे खातीर वीजनिर्मिती करपी राधानगरीचें धरण, गोडाच्या वेपारा खातीर शाहूपुरीची उबारणी हांचो तातूंत आस्पाव जाता.
शाहूमहाराज विवेकी आनी धोरणी आशिल्लो. ताचें व्यक्तिमत्वय ओडलायणें आशिल्लें. बळीश्ट शरीर आनी ताका सोबसारकी उंचाय आशिल्ली ताका कलेविशीं प्रेम आनी कलाकारांविशीं आदर आशिल्ल्यान ताचे कडल्यान कलांक आनी कलाकारांक राजाश्रय मेळ्ळो.
महाराष्ट्र तशेंच एकंदर भारतीय समाजांत जी समतेची समाजीक क्रांती जाली, तातूंत शाहू महाराजाचें व्हड योगदान आसा. एक राजा आकुनूय, धनीपणाची मिजास मिरयनासताना, पारंपारीक प्रस्थापित अन्यायी वेवस्थेअड बंड करपाची ताची पुरोगामी वृत्ती इतिहासीक नदरेन तोखणायेची आसा.
-कों.वि.सं.मं.
शाळिग्रामः शाळिग्राम ही एक पूज्य शिळा. तिका विष्णु देवाचें प्रतिक मानतात. नेपाळांत पशुपती पसून देडशे कोसांचेर मुक्तनाथ नांवाची सुवात आसा. थंय गंडकी नांवाचे न्हंयेंत शाळिग्राम मेळटात. थंय फातरांचोच एक व्हड दोंगर आसा. त्या फातरांच्यो मूर्तीय करतात. ताचेर यंत्रां कोरांतपाची पद्दत आसा. विशिश्ट तरांचीं चक्रां आनी मुखां हांचेवयल्यान त्या फातरांची परिक्षा जाता.
शाळाग्राम कसो जाता तेविशींएक कल्पना आसा ती अशी- हरी पर्वताच्या मुळसांत चक्रतीर्थ नांवाचें एक तळें आसा. तातूंत शाळिग्रामाचो फातर एक हजार वर्सा रावल्या उपरांत श्री विष्णु ‘वज्रकीट’नांवाच्या किड्याच्या रुपान ह्या फातरांक रिगून थंय चक्राकृती कोरांतता. शाळाग्राम तरेकवार रंगांचे आसतात. ताचे वयल्यान तांकां वेगवेगळीं नांवांय दिल्यांतः1)धवो-वासुदेव, 2)निळो-हिरण्यगर्भ 3)काळो-विष्णु, 4)तांबडो-प्रदुम्न ,5)गाड पाचवो-श्री नारायण, 6)गाड निळो-नरसिंह वा वामन, 7)बारा चक्रां आशिल्ल्या शाळिग्रामाक अनंत अशें म्हण्टात.
शाळिग्रामाचे 89 प्रकार सांगल्यात. शाळिग्राम दुदांत वा तांदळांत दवरतात. तशें करून वजन आनी आकार वाडल्यार तो नित्याचे पुजेक योग्य आसा अशें समजतात. दक्षिणेंतल्या कांय विष्णुच्या देवळांनी विष्णुच्या गळ्यांत शाळिग्रामाची माळ घाल्ली दिसता. माध्वसंप्रदायी शाळिग्रामाक प्रत्यक्ष विष्णुचे मूर्ती परस श्रेश्ठ मानतात. पंचायतन पुजेंत विष्णुचो प्रतिनिधी म्हूण शळिग्राम आसता. प्रायश्र्चिता खातीर हे लोक पंचकारां बदला शाळिग्रामाचें तीर्थ घेतात. शाळिग्रामांत विश्र्वांतल्या सगळ्या पूज्य वस्तुंचो आस्पाव जाता. तो फुटलो तरी अपूज्य थारना.
शाळिग्रामाची कथा अशी आसा- श्री विष्णुन नवग्रह निर्माण केले आनी मनशाचें बरें-वायट करपाचें काम तांचेर सोंपयलें. शनी ह्या पापग्रहाक हें बळगें मेळ्ळ्या बराबर तो ब्रम्हदेवाचे राशीक गेलो. ब्रम्हदेवान ताका विष्णु म्हऱ्यांत धाडून दिलो. विष्णु भियेलो आनी ‘फाल्यां यो’ अशें ताणें शनीक सांगलें. दुसरे दिसा शनी आयलो, पळय जाल्यार विष्णु जाग्यार ना. ताचो सोद घेतल्या उपरांत गंडकी न्हंयेंत तो शिळेचो पर्वत जावन रावला म्हणपाचें ताका कळ्ळें. शनीन रागान विष्णुक म्हळें,‘बरें आसा पळोवन घेतां‘ तो वज्रकीट नांवाचो किडो जालो आनी पर्वताच्या पोटांत रिगून पोखरूंक लागलो. तें पोखरप विष्णुच्यान सोंसपाक जालें ना. ताच्या आंगांतल्यान घामाच्यो दोन धारो व्हांवपाक लागल्यो. ताच्योच फुडें गंडकी आनी श्र्वेत गंडकी अशो दोन न्हंयो जाल्यो. बारा वर्सां उपरांत विष्णु शनीचे पिडेंतल्यान सुटलो. ताणें निज रूप घेतलें आनी आपलें प्रतीक म्हूण गंडकींतल्या शाळिग्रामाची पुजा करची असो लोकांक आदेश दिलो.
विष्णुचें प्रतीक म्हूण शाळिग्रामाची पुजा करतात. नित्य नेमान चार म्हयने श्री भगवान शाळिग्रामाची पुजा क्रमान केशव, मधुसुदन,संकर्षण,दामोदर,वासुदेव,प्रद्दुम्न,विष्णु, माधव, अनंत, पुरुषोत्तम, अधोक्षण,जनार्दन,गोविंद,त्रिविक्रम,श्रीधर,ह्रषिकेश,नरसिंह विश्र्वयोगी,वामन,नारायण,पुंडरीकाक्ष उपेंद्र,हरी, श्रीकृष्ण ह्या नांवांनी करची. तशेंच तुळशी,चंदन, आनी फुलां ओंपचीं. शाळिग्रामाक ओंपिल्ली तुळशीची माळ आपणे गळ्यांत घालची आनी पांयां पडचें. तुळशीच्या पयल्या पानान देव प्रसन्न जाता. शक्य आसल्यार गंडकी न्हंयेच्या उदकान शाळिग्रामाक न्हाण घालचें अशें सांगलां.
श्रृती, स्मृती आनी पुराणां हांणी वयर सांगला ते प्रमाण शाळिग्रामाचे पुजेचे चोवीस प्रकार सांगल्यात. बायलो आनी शुद्रांक शाळिग्रामाची पुजा करपाचो अधिकार शास्त्रांत ना. भगवान शाळिग्रामाचे पुजेन मनशाचें शरीर पवित्र जाता.श्रध्देन पुजा केल्यार स्वर्गप्राप्ती जाता. चड करून चातुर्मासांत सद्दां तुळशीन पुजा करीत जाल्यार सगळ्यो इत्सा पुराय जातात. जे भुंयेचेर शाळिग्रामांची पुजा करतात ते भुंयेचें दर्शन घेतल्यार सगळीं पातकां ना जातात. जांच्या घरांत नेमान सदांच शाळिग्रामाची पुजा जाता थंय यमदुतांक प्रवेश मेळना.
