ह्यो जती वा जोती आख्यानात्मक तशेंच विडंबनात्मक स्वरुपाच्यो आसतात. आख्यानात्मक जतींत रामायण,महाभारत, पुराणां हातूंतले प्रसंग चितारिल्ले आसतात. सामाजीक विशयावयल्या जतींनी शिगम्यांत आस्पाव नाशिल्ल्या समाजाचीं फकाणां मारिल्लीं दिसतात. देखीक-
सकाळीं उठोन भट चडला पणसावरी
पणसाचो खांदो म्होडोन पडला जमनीवरी
XXX
वेंतभर बामणाची हातभर शेंडी
जती जातकूच‘तळी‘ म्हणटात. केन्ना व्हडलीय म्हणटात वा वेळ उणो आसल्यार ल्हानशी तळीय म्हणटात, ती अशी-
तळी रे तळी सासणाची तळी
आरती आयली उतरली खेळ्यांनी
घरदार भरू तुजें तिळतांदळांनी
आरती आली रे हासवंत
घरदार नादूं तुजे सासवंत
तळी म्हणून जातकच खेळे ताटांतले तांदूळ खेळ्ळ्या त्या घराचेर उडयतात. ताटांत तळी म्हणून दवरिल्ले नाल्ल (एक वा पांच) आनी तांदूळ एकलो साकांत पुंजायता. अशे करून एक एक घर खेळटा. अशे तरेन मेळ थारिल्ल्या एका एका वाड्यार आनी एका एका गांवांत खेळटा.
सांजवेळा भायर सरिल्ले मेळ व्हडा राती मेरेन वाड्या वाड्यार भोंवत आसतात. हवेंत गरमी आसता. वातावरण उमेदी आसता. चान्न्याची पसय पडिल्ल्यान सगळ्याक उजवाड आसता आनी भाटां- कुळागरांतल्यानय सोंपेपणी चलपाक मेळटा.
पयलींच्या तेंपार गांवांतले मेळ नमन घालून गांवाभायर खेळपाक वताले ते बद्द चतुर्दशीक परत गांवांत परतताले. मेळांतल्या लोकांची रावपा-खावपाची वेवस्था त्या त्या गांवचे लोक करताले.
कांयकडेन एकाच देवळाच्या थळांत कांय मेळ एकीकडेन येतात. फाल्गुन शुध्द चतुर्दशीक अंत्रुज म्हालांतल्या म्हार्दोळ गांवांत पंचक्रोशींतले जायते मेळ येतात. एका काळार निशाणेचे घुडयेखातीर दोन पंगडांमंदीं आकांताचें झगडें आशिल्लें आनी तें पिळग्यान पिळगी चालू आशिल्लें.मेळांतली घुडी खूब मानाची आसता. ऊंच बडयेक तांबडो, नारींगी, भगवो असो फडफडपी कपडो बांदून ती तयार करतात. ही घुडी कोणे, कशी धरपाची ताचे संकेत थरिल्ले आसतात. ती आडवी करप ना. आर्कां, सोपणां पोंदसून वतली जाल्यार वयर कोणें रावप ना.
शिगम्याच्या मेळांत जशे जती गावन नाचपी खेळे आसतात, तशी तरेकवार वेशभुशा केल्लीं सवंगां आसतात. तातूंत राम, सीता, कृष्ण, हनुमान अशीं पौराणिक पात्रां तशेंच शिवाजी, मावाळे अशीं इतिहासीक सवंगां, तेच बरोबर गवळी, राकेस, भूत, जाण्टेलो, बेबदो,माकड,वांस्वेल असलीं सवंगां आसतात. दादले बायलांचीं सवंगां करतात. तोंडाचेर जे रूपडीं घालून येतात तांकां ‘पोकळे‘ म्हणटात. मेळांत तालगडी, तोणयांमेळ, गोफ, मोरूलें, काकाड्यां- नाच आदी नृत्यप्रकार जातात.
पेडणेच्या आनी कांयकडल्या शिगम्याच्या मेळाक ‘रोमट‘ अशें म्हणटात. रोमट म्हळ्यार शिगम्याचें वाजोवप. हातूंत व्हडलो नगारो आनी जघांट आसता. आकारान आनी वजनान तीं व्हडलीं आशिल्ल्यान दांड्याचेर बांदून दोन दोन मनशां हीं वाद्यां वाजयतात. एकाद्रया मेळांत शिंग, कोन्नो, बांको असलीं वाद्यां आसतात पूण तीं पुर्तुगेज गोंयांत येवचे पयलींचीं. शिगम्यांत खंयचेंच स्वरवाद्य वापरनात. घनवाद्यां आनी तालवाद्यां हाचोच वापर जाता. हें वादन रूद्ररूप(Robust) पद्दतिचें आसा. हालिच्या तेंपार मोरूलें, गोफ, दिवले नाच हांचे खातीर तबलें, हार्मोनियम हीं वाद्यां वाजयतात.
शिगम्यांत विधी आनी संकेताक खूब म्हत्व आसा. दर एका मांडार ते वेगवेगळे आसतात. देवदैवतांच्या मानाभौमानाबरोबर विधीं मदींय वाड्यावाड्या कणकणीं फरक आसा. मेळान अमकेच वाटेन वचपाचें, अमकेकडेन थारपाचें –थारपाचें ना, अमकेकडेन वाजोवप न्हय- उतर लेगीत काडिनासतना वचपाचें, अमकी शीम हुंपपाची ना, अमकीं घरां खेळपाचीं, अमकीं देवळां खेळपाचीं, अमक्या देवळांतल्या देवाचें दर्शन लेगीत घेवपाचें ना. ह्या संकेतां फाटलीं कारणां सगळ्यांक खबर आसताच अशें ना पूण परंपरेन ते संकेत तशेच चलत आयल्यात. फाल्गुनांतली पुनव ही ‘शिगम्या पुनव‘ म्हणून मनयतात. ह्या दिसा दर घरांत वडे करतात आनी दारांत खेळूंक आयिल्ल्या खेळ्यांक आनी हेरांक वांट्टात.
कांयकडेन पुनवेक जाल्यार कांयकडेन पुनवे दुसरे दिसा ‘ होळी‘ जाता तर कांयकडेन पाडव्याक होळयेचो उत्सव मनयतात. थरिल्ल्या कुळागरांतल्यो एक वा दोन माडयो विधीसयत कातरून हाडटात. कांयकडेन माडयेबदला झाडाचें मूळ नाजाल्यार खांदो हाडटात. देवळाच्या थळांत थरिल्ले होळये सुवातेर हातुंतली एक माडी पुरतात. भट वा गुरव तिची पुजा करता. होळयेच्या मुळाक तण बांदून ताका उजो लायता. होळयेच्या मुळांत नाल्ल फोडटात. ह्या फुटिल्ल्या नाल्लांची कातली होळयेक वाजप करपी वाजंत्र्यांनी व्हरपाची आसता. दुसरी माडी दोन पंगड ओडून झुजयता आनी निमाणी ती जमनीर आदळून फोडून तातूंतलो गर प्रसाद म्हण ओडून भायर काडटात. कांयकडेन होळयेकडेन ‘गडे पडटात‘ .कांयजाण आपूण‘ गडो‘ पडटलो म्हूण देवाक आंगोवन घेतात. धोलाच्या संथ तालार ‘ गड्या रामायण‘ गायता आनी त्याच तालार गडे खुदतात आनी देवळामुखावयल्या मांडार एका भोंवरार नाचपाक लागतात.
कांयकडेन गडे मस्णां हाडपाक मसंडेंत वतात. मसंडेंतलीं
