वा भ्रश्ट संस्कृत भास उलोवप जाताली. उपरांत ताचेय उदेंतेक(त्या वेळच्या मगधांत) जी भास उलयताले ती चडच भ्रश्ट जाल्ली म्हळ्यार पंजाबांतले शुध्द संस्कृतापरस खुबूच पयसावल्ली. स्थानाप्रमाण ह्या वेगवेगळ्या भाशांक उदीच्य, मध्यदेशीय आनी प्राच्य अशीं नांवां मेळ्ळीं. रूपसंपदेचे बाबतींत उदीच्य भाशेपरस प्राच्य भास इतकी वेगळी जाल्ली की ताका लागून त्यो त्यो भाशा उलोवपी लोकांक परस्परांच्यो भाशा कळना जाल्यो. उदीच्य देशांत पाणिनीचो जल्म जालो आनी ताणें उदीच्य संस्कृताची शुध्दताय तिगोवन धरपाखातीर संस्कृत भाशेचें व्याकरण रचलें (इ.स. पयलीं 5 वो शेंकडो). तशेंच प्राच्य देशांत गौतम बुध्दाचो उदय जावन ताणें भोवजन समाजाच्या प्राच्य प्राकृताक आपल्या धर्मप्रसाराचें वाहन केलें. तेखातीर संस्कृत भाशेक व्याकरणनेमांची चवकट बसली आनी प्राच्य प्राकृताक घर्मतत्त्वप्रतिपादनाची प्रतिश्ठा मेळ्ळी. हाचो परिणाम, स्थानाप्रमाण प्राकृताची मागधी, शौरसेनी आनी महाराष्ट्री अशो मुखेल पूण एकमेकांपरस वेगळीं अशीं रुपां ल्हव ल्हव स्पश्ट जालीं आनी वैदिक संस्कृताचें भारतांतलें अवस्थांतर पुराय जालें.
संस्कृत ही पुराय प्रत्ययी भास आसा. नामविभक्ती आनी आख्यातविभक्ती हांची तिच्यांत विपुलताय आसा. संस्कृत भाशेच्या ह्या प्रत्ययी रूपाक लागून तिच्यांत एके तरेचो ठाशीवपण आसा. संस्कृतांतली वर्णमाळ समृध्द आसा. विभक्तींची संख्या संबोधन धरून आठ आसा. तीन वचनां आसात. संस्कृतांत एक वर्तमान, तीन भूत आनी दोन भविश्य अशे स काळ आशिल्ले. तशेंच एक आज्ञार्थ, एक विध्यर्थ आनी दोन संकेतार्थ अशे चार अर्थ आशिल्ले, म्हळ्यार कियापदरुपां धा प्रकारांनी तयार जातालीं. ह्या धा प्रकारांनी परतून तीन वचनां आनी तीन पुरूष हांची भर पडटाली. हाचे भायर आत्मनेपद, परस्मैपद आनी धा गण हांचे मूळ धातूचेर वेगवेगळे विकार जाताले तें वेग हाकाच लागून संस्कृतांत आख्यातरुपांची समृध्दताय दिसता. पूण प्राकृतांत हिका देंवती कळा लागली. पयलीं द्विवचन गाळून एकवचन आनी भोववचन अशीं दोनच वचनां दवरलीं. विभक्तींचे संख्येंतय प्राकृतान काटकसर केली. लकारांच्या म्हळ्यार क्रियापद रुपांच्या धा प्रकारांनीय काटछाट जाली. भूतकाळाचे तीन प्रकार आनी भविश्यकाळाचे दोन प्रकार वचून तांचे सुवातेर फकत एकेकच प्रकार उरलो. भूतकाळांत आख्यातरूप वापरपाबदला कर्मणी भूतकाळवाचक धातुसाहितांचो उपेग करपाची प्रवृत्ती वाडली. संकेतार्थाचेय जे दोन प्रकार आशिल्ले तातुंतलो एकूच उरलो. म्हळ्यार संस्कृतांतल्या धा लकारांतले फकत तीन काळ आनी तीन अर्थ अशे स लकार उरले. देखीक-वर्तमाना, भूता, भविष्यन्ती आनी पञ्चमी (आज्ञार्थ), सप्तमी (विध्यर्थ) आनी कालातिपत्ती (संकेतार्थ). आख्यातरूपांची जी समृध्दताय संस्कृताक आशिल्ली तीच प्राकृतान पुराय बदलली.ध्यनिपरिवर्तनान तिचें भायलें उच्चारणरूप बदलिल्लेंच पूण विभक्ती आनी आख्यात हातूंत जाल्ल्या फरकाक लागून तिच्यांत अंतर्बाह्य आनी मूलभूत बदल जालो. ह्या बदलान फाव जाल्ल्या तिच्या स्वरूपाक ‘संस्कृत’ नांवान पाचारप शक्य नाशिल्लें. म्हणून ‘प्राकृत’ ह्या नांवान तिचें नामांतर जालें. हें सादारण इ.स. पयलीं 600 च्या अदमासाक सुरू जालें आनी इ.स. 600 मेरेन तिगलें.
संस्कृत भास ही शब्दलालित्य, अर्थवत्ता आनी नादमाधुर्य ह्या गुणांचो आस्पाव आशिल्ली अशी भास. ह्या भांडारांत फकत देशभासच न्हय तर आमचे सांस्कृतिक संचिताक गिरेस्तकाय हाडिल्ली आसा. विंगड विंगड भासो उलोवपी लोकांक संस्कृतायेचे नदरेन एका समान सांस्कृतिक सूत्रांक गुंथपाची तांक हे भाशेंत निश्र्चित आसा. एक पुरातन भास म्हणून तिचें म्हत्व तर आसाच पूण आयच्या बदलत्या काळांतल्या भाशेंत लेगीत नव्या ज्ञानाचो आस्पाव जातकच नव्या शब्दांची गरज पडटली तेन्ना आमकां संस्कृताचो व्हड आदार जातलो. त्या अर्थान ती नव्या आविश्कारांक बळ दिवपी अशी भास जावन आसा.
संस्कृत साहित्यः संस्कृत साहित्याचे दोन प्रकार आसात- वैदीक साहित्य आनी अभिजात संस्कृत साहित्य.
वैदिक साहित्य- वैदिक वाङ्मय हें चडशें मौखिक परंपरेन आयच्या काळामेरेन येवन पावलां, आयज लेगीत ही परंपरा जिती आसा. तशेंच लिखित आनी मौखिक परंपरांतल्या पाठांनी भेद दिसल्यार, मौखिक परंपरेंतल्या पाठाक चड प्रामाण्य दिवप जाता. हें फकत संस्कृतांतच न्हय तर जागतिक भाशांनीय विस्तृत प्राचीनतम अशें वाङ्मय उपलब्ध आसा. प्राचीन मनशाचें, चड करून यूरोभारतीय मानव समाजाची जीण आनी मन प्रतिबिंबित करपी आनी कसलोच फरक जायनासतना आयज मेरेन तिगून उरिल्लें, हाचे इतकें प्राचीन वाङ्मय जगांतले हेर खंयचेच भाशेंत उपलब्ध ना. तेखातीर मानवी संस्कृतीच्या इतिहासांत ह्या वाङ्मयाक अनन्यसादरण म्हत्व आसा.कारण, वेदग्रंथांचें पाठांतर सलग संहितेच्याच रूपान जावंकना, तर संहितेंतल्या पदांच्या उरफाटे सुरफाटे मांडणेन सिध्द जावपी बऱ्याचशा विकृतींच्याय (पद, क्रम, जटा, घन) रुपान जायत आयलां. ते खातीर हें वाङ्मय शुध्द उपराक खूब आदार जाला. वेद हे अपौरूषेय आसात हे श्रध्देंतल्यान वेदांक आनीकय कांय गुणधर्म लाबले. वेद हाचो अर्थच ज्ञान असो आसा. उत्तर काळांत विकसित जाल्ल्या शास्त्रांचीं बीजां वेदवाङमयांतूय मेळटात. वेद हो ज्ञानाचो चिरंतन मूलस्त्रोत आसा. व्यासान वेदवाङ्मयाचें संपादन करून सूक्तांची, मंत्रांची वर्गीकरणपूर्वक वेवस्था केली, म्हणून तांकां ‘वेदव्यास’ हें नांव मेळ्ळें. वेदांच्या बऱ्याचशा शाखांचो उल्लेख येता. तातूंतल्या कांय शाखांचें वाङ्मय आयज उपलब्ध आसा. ह्या वाङ्मयाचो चडसो भाग परंपरेन जतन करून दवरला. हातूंतल्यो सगळ्यो संहिता, तैत्तिररीय ब्राम्हण आनी आरण्यक, शतपथ ब्राम्हण आनी आरण्यक इतकें वाङ्मय
