शासनसत्ता. इंग्लिशांचें राज्य स्थापन जांवचेपयलीं हिंदुस्थान देश जायत्या ल्हान व्हड राज्यांनी विभागिल्लो आशिल्लो. ब्रिटीश इश्ट इंडिया कंपनीन मोगल आनी मराठे हांच्याकडच्यान वेपाराच्या प्रवासाच्यो सवलती मळयल्यो, व्पार वाडयलो आनी ताचेवांगडाच कांय प्रदेशय मेळोवपाक सुरवात केली. अठराव्या शेंकड्याच्या मध्याक मार्किस ऑ हेस्टिंग्जान त्या वेळच्या हिंदी राजे राजवाड्यांकडेन तह आनी करार केले. वेलस्लीन तैनाती फौज दवरल्यो आनी सत्तावर्चस्व वाडयलें. डवहौसीन अशीं राज्यां ह्या ना त्या निमतान खालसा करपाचें धोरण आंखून सत्ता हस्तगत केल्यो. अठराव्या शेंकड्याच्या शेवटाक इंग्लिशांनी हिंदुस्थानाचो कांय प्रदेश जिकून घेतलो. इंग्लिशाची पुराय सत्ता स्थापन जाली आनी ल्हान व्हड स्वतंत्र भारतीय राज्यां ब्रिटीश सत्तेखाला आयलीं. तेन्ना हिंदुस्थानांत ल्हान व्हड मेळून ६०१ अंकित राज्यां आशिल्लीं. ह्या संस्थानांकडेन ब्रिटीश ईस्ट इंडिया कंपनीन राजकीय संबंद प्रस्थापित केले. इ.स. १८५७ च्या उठावा उपरांत मात इंग्लीश राजान कंपनीची सत्ता बरखास्त करून सगळ्या संस्थानांचेर अधिपत्य स्थापन केलें. तातूंत काश्मीर, हैगद्राबाद, म्हैसूर, ग्वाल्हेर, बडोदा, त्रावणकोर हीं मुखेल संस्थानां आशिल्लीं.
ह्या संस्थानिकांक इंग्लिशांचे परवानगेबगर कसलोच म्हत्वाचो निर्णय गेवपाक मेळनाशिल्लो. इंग्लिशांनी निर्माण केल्ल्या वा पराभूत केल्ल्या सगळ्या राजांक आपलें सार्वभौमत्व सोडचें पडिल्लें. फुटीरपण, आर्थिक, अडचणीच्या कारभारांत विस्कळीतपणा, राजा आड प्रजेचो उठाव, अशा उठावाचो भंय वा हेर कितेंय पेंचप्रसंग निर्माण जाल्यार इंग्लिशांनी संस्थानिकांक पालव दिवंचो अशें संस्थानिकांकडेन जाल्ल्या करारांत थारायल्लें. ताकालागूनच संस्थानिकानी आपलो वारसो थारावप, हेर संस्थानिकांकडेन संबंद दवरप सारकिल्ल्या विशयांचेर इंग्लिशांचें नियंत्रण आयिल्लें.
इ.स १८५७ च्या सशस्त्र उठावान संस्थानां आनी इंग्लिशांची सत्ता हांच्या संबंगांत उल्लेख करपासारके बदल जाले. खालसा करपाच्या धोरणाक लागून संस्थानीक आनी प्रजा दोगांय दुखावलीं. अवध, झांशी, नागपूर हांचेर अन्याय जालो. ब्रिटीश अधिका-यांनी त्या संस्थानिकांकडेन केल्ले वागणूक अरेरावीची आनी दडपगिरीची आशिल्ली. हिंदी फौजेच्या उठावाकलागून संस्थानिकांची लेकप्रियता आनी तांच्याविशीं प्रजेच्या मनांत आशिल्लो आदरभाव ब्रिटीशांच्या लक्षांत आयलो. तो उठाव इंग्लिशांनी मोडून काडलो आनी देशभर आपली सत्ता जाहीर केली. तेखातीर इंग्लीश राणी व्हिकटोरीयाचो जाहिरनीमो प्रसिद्द जालो. ताचेउपरांत संस्थानिकांकडेन केल्ले करार पाळटले अशें उतर ह्या जाहिरनाम्यांत दिलें पूण तेखातीर संस्थानिकांनी इंग्लीश सम्राज्य सत्तेकडेन एकनिश्ठ रांवंचें अशी अट आशिल्ली.
राणयेच्य़ा जाहिरनाम्या उपरांत ब्रिटीश सरकाराची साम्राज्यसत्ता हिंदुस्थानाचेर थीर जाली. ब्रिटीश सरकाराचो संस्थानिकांकडेन प्रत्यक्ष संबंद प्रस्थापित जाले आनी ब्रिटीश सरकारान ताब्यांतले हेर प्रदेश आनी संस्थानां हांका समान मानपाक सुरवात केली. हाचो परिणाम म्हणून संस्थानिकांचें सार्वभौमत्व सोंपलें. देशांत म्हत्वाचे राजकीय बदल घडून आयलें.
ब्रिटीश सत्तेचो प्रतिनिधी म्हणून दर एका संस्थानांत रेसिडेंट रावतालो. तो ब्रिटीशांच्या नियंत्रणाची अंमलबजावणी करताले. संस्थानिकांच्या सगळ्या हालचालींचेर आनी वेव्हारांचेर आनी ताचें नियंत्रण आसतालें. मागीर संस्थनिकांची राखण करपाच्या नांवांखाला ब्रिटीशांनी संस्थानाच्या कारभारांत हस्तक्षेप सुरू केलो. दडपशाय, लाचलुचपत हांचेआड कारवाय करपाची घोशण लॉर्ड मेयोना केली. जनतेंत बंडखोरी, फुटीरपणा आनी अराजकता निर्माण जावपाक जायना अशें ताणें जाहिर केलें. ब्रिटीशांनी शिफारस केल्ले दिवाण संस्थानिकांनी नेमचे अशीय प्रथा सुरू जाली.
ब्रिटीशांनी बडाध्याच्या संस्थानिकांक गैर वेवस्थे लागून आनी ब्रिटीश रेसिडेंटाक वीख घातिल्ल्याच्या आरोपावयल्यान सत्तेवयल्यान काडून उडयलो. ह्या प्रकरणाक लागून सगळ्या संस्थानिकांक धक्को बसलो. संस्थानी प्रजेच्यो भावनाय दुखावल्यो इ.स. १८८९ त इंपिरियल सर्व्हिस हे संघटनेची स्थापना जाली. हे संगटनेक संस्थानिकांनी पालव दिवंचो अशें थरलें. पूण कांय संस्थनिकांनी सेनेक पालव दिलो ना. लॉर्ड कर्झनान संस्थानिकांच्यो जायत्यो सवलती आनी हक्क कमी केले. संस्थान सेडून भायर देशांत वा परदेशांत वचपाक आनी हेरांकडेन पत्रवेव्हार करपाक ब्रिटीश रेसिडेंटाची परवानगी घेवंची पडली. ह्या कडक धोरणान ब्रिटीश सरकाराचो संस्थानांत हस्तक्षेप वाडिल्ल्यान तांचे संबंद पयसावतले अशें व्हाईसरॉय लॉर्ड मिंटोन इंग्लीश सत्तेक कळयलें. ब्रिटीशांक संस्थानांत अनुकूल वातावरण दवरप गरजेचें आशिल्लें. तातूंतच पयले महाझूज सुरू जालें आनी संस्थानांकडेन सहकार्याचे संबंद प्रस्थापीत करपाची ब्रिटीशांक गरज लागली.
ब्रिटीश सरकाराच्या प्रोत्साहनान इ.स. १९२१ त नरेन्द्र मंडळाची स्थपना करपांत आयली. विचार विनिमय आनी सल्ल्याखातीर ह्या मंडळाचो उपेग करतालो. संस्थानांक एकटीं उडोवपाची धोरण सोडलें आनी भारतीय राजकारणांत तांकां स्थान आसा अशें दाखोवपांत आयलें. पूण ब्रिटीश सत्तेचें सर्वश्रेश्ठत्व निर्विवाद आसा हेंय स्पश्ट केलें. परराश्ट्र संबंद कुशीक काडल्यार आपूण सार्वभैम आसा असो दावो बडोदा संस्थानान केलो ताकालागून संस्थानिकांच्या संबंदाचो विचार करपाक बटलर हाचे अध्यक्षतायेखाला एक समिती नेमपांत आयली. पूण तिणेंय ब्रिटीश धोरणांचे समर्थन केलें. विसाव्या संस्थाविकांचो कल राज्यकारभार आनी न्यायवेवस्था हातूंत सुदारणा करपाचो आशिल्लो.
