सरस्वती न्हंयचो उल्लेख आयिल्लो आसा.
वेध काळांत सिंधू,सरस्वती आनी शरयू हांची गणना महान्हंयेंत केल्ली. तातुंतली सरस्वती ही सर्वश्रेश्ठ न्हंय मानिल्ली आसून ऋगवेदांतल्या एका सुक्तांततिचें वर्णन केलां ते अशें : गजराजान कमळ हुमटूचें तशें आपल्या प्रबळ प्रवाहान आनी प्रचंड लाटांनी ती पर्वताचें कडें हुमटिता. तिचें बळगें खूब आसून ती अजिंक्य आसा. ही तेजीश्ट उदकाधारांनी खळखळ आवाज करीत वचपी न्हंय आमच्या सगळ्या दुस्मानांक व्यापून उडोवं.
त्याच सूक्तांत तिकी सप्त न्हंयांची भयण, पंचजनाचो उत्कर्श करपी , रथावरी वेगवान, धनदात्री अशे तरेन सर्वश्रेश्ठ मानल्या. ऋगवेदांतल्यो सिंधूसुक्तांत यमुना, शुतपद्री, पुरूष्णी, अस्विक्नी, वितस्ता आदी न्हयांवांगडा सरस्वतीचो उल्लेख आयिल्लो आसा. हिचे देगेर वैदिक ऋषींनी जायते यज्ञ केल्ले. सरस्वतीसुक्तांत सरस्वान देवाचो उल्लेख मेळटा. ज्या दर्याक सरस्वती न्हंय मेळटा, ताका सरस्वान हें नांव आसुंये आनी हो दर्या सप्तसिंधू वाठाराचे दक्षिणेक पातळिल्लो आसुंये.
वेदोत्तर काळांत सरस्वती न्हंय कुरूक्षेत्रांत एका जाग्यार गुप्त जाली. ह्या थळाक विनशन म्हण्टात. हाचो उल्लेख ब्राह्मण ग्रंथांत मेळटा. हिमालयांत प्लक्षप्रस्त्रवण नांवाचे सुवातेर हे न्हंयचो उगम जालो अशें महाभारतांत सांगलां. ही सुवात विनशनाचे उत्तरेक आसा. ह्या दोन सुवातींमदली सरस्वती देगेवयली भंय सरस्वत ही सत्र करपाक सामकी योग्य अशें तांड्या ब्राह्मणान म्हळां.
महाभारतांत विनशन आनी चमसोभेद ह्या दोन तीर्थाचो उल्लेख मेळटा. विवशन हे सुवातेर सरस्वती न्हंय जमनींत लिपल्या आनी तमसोद् भेद ह्या सुवातेर तीपरत प्रकट जाल्या आनी थंय तिका जायत्यो न्हंयो मेळ्यात अशें म्हळां.
सरस्वतीचो स्त्रोत :प्रवाह अस्तंत दिकेकडे वता. तिचो सुखेचो आनी निमाणो भाग लोकांक दिसता. मदलो भाग मात जमनींतल्यान गुपीतपणान व्हांवता, तो कोणाकच दिसना, ताक विनशन अशें म्हण्टात. सरस्वती न्हंय हिमालयांत उगम पावली; कुरूक्षेत्रांतल्यान व्हांवत वचून राजस्थानाच्या वाळवंटान लुप्त जाली. सौराष्ट्रांत ती परत प्रकट जावन निमणी प्रभासतीर्थ लागसाराक दर्याक मेळ्ळी, अशें पुराणांत तिचें वर्णन केल्लें आसा.
सद्या पंजाबांतल्या व्हांवपा सरसुती न्हंय हीच पुर्विल्ली सरस्वती मानप जाता. ही न्हंय हिमालयाच्या शिवालीक पर्वताव ळिंतल्या सिरमूर पर्वतांत उगम पावन अंबाला जिल्ह्यांत आद बद्री हांगा पठरावयल्यान व्हावंक लागल्या. ती छलोर नांवाच्या गांवालागसार रेवेंत लुप्त जावन भावानीपुराकडे प्रकट जाता. बलछप्पर हांगा ती परत लुप्त जावन बरखेडालागसार परत प्रकट जाता.उमइल्यागसार तिकी मार्कंडा न्हंय मेळटा आनी ती धग्गर न्हंयेक मेळटा. धग्गर न्हंयेक पुर्विल्ल्या काळांत शरयू हे नांव आशिल्लें अशी ही सरसिवती तेउपरांत कुरूक्षेत्रांतल्या विनशन म्हळ्यार राजस्थानांतल्या हनुमानगड लागसारच्या भटनेर गांवाकडेन वाळवंटांत लुप्त जाता.
सरस्वती न्हंय विनशन हांगा कित्याक गुप्त जाली हेविशी वेगवेगळ्यो कथा वेगवेगळ्या पुराणांत सांगल्यात. तातुंतली पद्मपुराणांत सांगल्या ती कथा अशी- वडवानल सगळ्या देवांक ग्रासूंक लागलो. तेन्ना ब्रह्मदेवान आपली धूव सरस्वतीदेवी हिका दर्यांत ताचें विसर्जन करपाक सांगलें. तिणें एका कलशांत वडवानल घालून ती न्हंयेच्या रूपांत हिमालयेचेर अवतरली. रस्त्यावयल्यान पापी जनांचो स्पर्श जांव नये देखून ती विनशन हांगा भूंगर्भांत रिगली. जंय वडवानलाचो ताप सहन जायनाशिल्लो थंय ती भूंयेचेर अवतिर्ण जाताली. निमाणें तिणें अस्तंत दर्यांत प्रभास क्षेत्रार वडवानलाचें विसर्जन केलें.
महाभारतात सरस्वती आनी द्दषद्वती ह्या न्हंयांमदल्या वाठराक कुरूक्षेत्र म्हळां. त्याच वाठाराक मनून ब्रह्मावर्त हे नांव दिल्लें आसा. सरस्वती ही कुरूक्षेत्राची उत्तरेकडली शीम कुरूक्षेत्रांत विनशन हांगा गुप्त जाल्ली सरस्वती न्हंय चमसोदभेद, शिवेदभेद आनी नागोदभेद ह्या तीनकडे परत प्रकट जाल्या अशें महाभारतांत म्हळां.
सरस्वती-(2): विद्या आनी कला हांची देवता. हिका वाक्, वाग्देवी, वाणी, शारदा, भारती आनी वीणापाणी अशींय हेर नांवा आसात. सरस्वती सरस्वती शब्दाचो अर्थ गतीमान असो आसा. आध्यात्मिक अर्थान तीनिश्क्रीय ब्रह्माचें सक्रिय रूप आसा, देखूऩ तिका ब्रह्मा- विष्णु-महेश हांका गती दिवपी शक्ती अशें म्हणटा. ऋगवेदांत तिका न्हंयचे मानवी रूप मानलां. उपनिषदांत सरस्वतीची वाचेकडे (वाणी) एकरूपता मानिल्ली आसा. शिक्षमाचे वृध्दीखातीर आनी वाचेंत
गोडवो येवपाखातीर उपनिषदांत तिची प्रर्थना केल्ली दिश्टी पडटा.
सरस्वती ही मुळांत पंजाहांतली न्हंय. तिच्या प्रवाहाची स्पश्ट वाचेकडे तुळा केल्ली आसा. थंयच्यान सरस्वतीक वाचेची स्फुर्तीदेवता आनी विज्ञान तशेंच साहित्य हांची अधिश्ठात्री देवता मानिल्ली आसा.
