चिनी रंगभूमीः धर्मीक चाली-रिती आनी वागणूक हांचे परंपरेंतल्यान चीन रंगभूमिचो उदय आनी विकास जालो. दंतकथेंतल्यान मेळटा ते म्हायतीप्रमाण जो राजघराण्यांत (इ.स.प.११२२ ते इ.स.प.२५५) आनी आठव्या शेंकडयांत मिंग हवांग ह्या टँग राजघराण्यांतल्या राजान ह्या प्रयोगांक खूब उदार आलाशिरो दिलो. पूण युआन राजघराण्याच्या काळांत सांबाळून दवरिल्लीं सुमार १३० नाटकां (इ.स.१२८० ते १३६८) हो एकूच सुरवातीचो आदार थरता. १६०० त ‘शंभर युआन नाटकां’ ह्या नांवाखाला हीं छापील नाटकां मेळटात. हीं नाटकां अभिजात परंपरेंतलीं आसून तांची भास खूब कमी लोकांक समजता ‘पीकिंग ऑपेरा’ ह्या नांवान नामनेक पाविल्लो प्रकार लिखीत स्वरुपांत आसा. संवाद आनी संगीत हें व्हड आवाजान आनी पारंपरीक पद्दतीन पाठ म्हणप हाचेर चिनी नाटकांत चड भर दितात. ह्या नाटकांची एक माळच आसता आनी तातुंतली कथा धर्मीक कथांकडे संबंदीत आसता. दर एक पात्र आपली आपूण वळख करून दिता आनी कथेचो हेत सांगता. नाटकापरस चिनी रंगमाची खाशेल्या स्वरुपाची आसता. बायलो मात्शे उंचायेचेर बंदिस्त सज्जांत आनी दादले जमनीर बसून नाटक पळयतात. ह्या प्रयोगाचें खाशेलपण म्हळ्यार नाटक चालू आसतना तातुंतल्या नट-नटयांक लागपी सामुग्री पावोवपी मनीस माचेर यो-वच करीत आसता. नटांची रंगभूशा आनी भेस भडक आसता. नायक, नायिका, खलनायक, विदूशक सगळे एकेच तरेन व्हडान भाशणां करतात. वाद्यांच्या आदारान, नाटकांत संगीताचो खूब वापर करतात. जपानी नाटकांच्या परिचया उपरांत चिनी नाटकांत सगळ्या आंगांनी बदल घडून आयलो.
जपानी रंगंभूमीः जपानांत अभिजात आनी सामान्य लोकांत लोकप्रिय आशिल्ली अशा दोन तरांनी जपानी रंगभूमिचो विकास जालो. अभिजात रंगभूमि राजदरबारांतलो खास सरदार अधिकारी लोकांखातीर मनोरंजनाचें कार्य करताली तर सामान्य लोकांचें मनोरंजन ‘काबुकी’ ह्या लोकनाटयावतीन जातालें. अभिजात रंगभूमिवयलीं नाटकां ‘नो’ (नो म्हळ्यार बुध्दिमत्ता) ह्या नांवान वळखताले. ‘काबुकी’ म्हळ्यार पदां, नाच हांतुतल्यान प्रकट जावपी कला. रंगभूमिचे हे दोनूय प्रकार नेपथ्य, अभिनय, रंगभूशा आनी भेस ह्या सगळ्या बाबतींनी वेगळे आसात.
चवदाव्या आनी पंदराव्या शेंकडयांत देवळाच्या प्रकारांतल्यान विकसित जाल्ल्या नो ह्या नाटकांनी फुडें समाजांतल्या सुसंस्कृत, दरबारी वर्गाच्या रंजनाचें काम सुरू केलें. तेचभाशेन काबुकी नाटयांतल्यो बऱ्योचशो गजाली नव्यान आपणायल्यो. कानआमी कियोत्सुगू आनी झेआमी मोतोकिओ ह्या बापूय-पुतान हो नाटयप्रकार घोळयलो. ह्या नाटकांचे प्रयोग वेवस्थित रितीन जाताले. फकत दादलेच हातूंत भूमिका करताले आनी तांकां भुरगेपणा सावन अभिनयाचें शिक्षण दिताले. सामान्य वस्तूंचो वापर प्रतीकां म्हणून करताले. नाचाचोय हातूंत आस्पाव जातालो. रंगमाचयेर दोन ते स पात्रांनी प्रवेश करपाची चाल आशिल्ली. नो नाटयपरंपरेंतलीं सुमार दोनशें अडीचशें नाटकां उपलब्ध आसून, तातूंत वास्तवता आनी आदर्शवाद हांचें काव्यात्म मिश्रण दिसून येता. हे परंपरेक उपरांत ‘वनराकू-झा’ ह्या बावली-नाटयाची जोड मेळ्ळी. ह्या नाटयप्रकारांत चिकामात्सू मोनझाएमोन ह्या निर्मात्याक खूब नामना मेळ्ळी. ह्या प्रयोगांचो अस्तंती रंगभूमिचेरूय परिणाम जालो. जर्मन नाटककार ब्रेक्ट आनी इंग्लीश कवी येट्स हांच्यो नाटयकृती हें प्रेरणेंतल्यान निर्माण जाल्यो.
काबुकी रंगभूमिचेर चिनी लोकरंगभूमिचो खूब परिणाम जाल्लो दिसता. चिनी रंगभूमिचेर माचयेवयल्या नटांक जाय त्यो वस्तू पावोवपी व्यक्ती हांगाय रंगमाचयेर येवन आपलें काम प्रयोगभर करीत आसता. पूण तो काळो भेस करता. सतराव्या शेंकडयाचे सुरवेक ह्या रंजननाटयाची सुरवात जाली. उक्ते सुवातेंत जावपी ह्या प्रयोगांत रंगमाचयेच्या तिनूय वटांनी प्रेक्षक बसताले. तांचेमदल्यान मात्शे ऊंच सुवातेर दोन वाटो दवरिल्ल्यो आसताल्यो आनी थंयसावन नट माचयेर येताले. नटांची रंगभूशा भडक आनी मात्शी विचित्र आसताली. नायक धवो आनी खलनायक तांबडो भेस करतालो. आपल्या भाशणांतल्यान पात्रां आपलें नांव, स्वभाव, प्रसंग हे विशींचो सगळो तपशील सांगताले. घुंवते रंगमाचयेचो वापर करून प्रसंगांतलो आनी स्थळांतलो बदल दाखयताले. वाद्यवृंदाच्या आदारान गावन आनी नाचून नट काम करताले.
संस्कृत रंगभूमिः प्राचीन भारतीय रंगभूमिची पूर्वपीठिका ख्रिस्तापयलीं पयल्या शेंकडयामेरेन फाटल्यान व्हरूं येता. ह्या काळांत भास हो नाटककार जावन गेलो. भारतीय नाटयशास्त्राचो मुखेल आचार्य भरतमुनी हाच्या नाटयशास्त्राच्या आदारान प्राचीन भारतीय रंगभूमिच्या स्वरुपाची कल्पना करूं येता. सामान्यपणान इसवी सनाच्या चवथ्या शेंकडयामेरेनचो भारतीय रंगभूमिचो काळ हो तिच्या इतिहासांतलें भांगरायुग मानतात.
नाटयशास्त्रांतले म्हायतीप्रमाण त्या काळांतले नाटयप्रयोग हे खास करून तेखातीरूच उबारिल्ल्या रंगमंडपांत जाताले. देवळांचे सभामंडप आनी प्राकार तेचभाशेन राजवाडयांतलीं सभाघरां हांचोय नाटयप्रयोगाखातीर वापर जातालो. नाटयप्रयोग हे देवतांचे उत्सव आनी जात्रांच्या निमतान जाताले. भरताच्या नाटयशास्त्रांत, रंगमंडपाची लांबाय-रुंदाय, बांदावळ आनी प्रकार हे विशींचे नेम सांगल्यात. प्राचीन भारतीय रंगभूमिचेर नेपथ्य चडशें नासतालें . पूण भेस, प्रसाधनां आनी अलंकरांकडे चड लक्ष दिवप जातालें. पात्रांच्या भेसावयल्यान नाटकांतल्या भूमिकांचें वसतिस्थान, समाजीक दर्जो आनी स्वभावाचीं खाशेलपणां समजतालीं. कसल्या रंगाचे कपडे, खंयच्या वर्णाच्या आनी वेवसायाच्या पात्रान वापरचे, हे विशींय संकेत आसताले. सांकेतिक
