लायताले आनी कोळ्यांत दिवे पेटयताले. बुध्दाचें प्रतीक म्हणून स्तुपाची पुजा करताले. ताका भोंवताडो घालपाक येवंचो म्हणून ताचेभोंवतणी देगूय लायिल्ली आसताली. नेपाळांत स्वयंभूनाथाच्या देवळांत अशे तरेचो एक पळोवपाक मेळटा.
सन पयलीं १५० च्या अदमासाक सांची हांगाच्या अशोकाच्या मुळच्या स्तुपाचेर फातरांचें आवरण बांदलें. ताचे भोंवतणीं पांयांपसून १६ फूट उंचायेर एक सज्जाय बांदपांत आयली आनी माथ्याचेर हर्मिका बसोवपांत आयली. लांकडी धांपण्याच्या जाग्यार तिट्टी धांपणें घातलें आनी स्तुपाभोंवतणी लांकडी कांठ आशिल्लो त्या जाग्याचेर फातरी उंच कांठ बांदलो. ह्या महास्तुपांत कोणाचोच अवशेश दवरिल्ले नात. पूण ताचेलागीं दोन ल्हान स्तूप आसात तातूंत मात अवशेश आसात.
सारनाथ हांगाचो धर्मराजिक (धम्मेख) स्तूप पयलीं अशोकानच बांदलो आसुंये. ताचो जायते खेप जीर्णोध्दार जाला. जयपूरालागीं वैराट हांगाय एका मौर्यकालीन स्तूपाचे भग्नावशेश पळोवपाक मेळटात. स्तुपामुखार ध्वजस्तंभूय उबारताले.
भरहूत हांगाय एक स्तूप आशिल्लो तो सनपूर्व दुसऱ्या जांव तिसऱ्या शेंकड्यांतलो आसुंये. थंय आतां स्तूप दिसनात. तांचे आनी देगांचे सगळे अवशेश वेगवेगळ्या संग्रहालयांनी दवरिल्ले आसात. हें काम शुंग काळांतलें आसुंये.
बिहारांतलो नंदनगढ हांगाचो स्तूप सनपुर्व पयल्या शेंकड्यांतलो आसा. ह्या स्तूपाचे रचना शैलीचो विकास जावांतल्या बोरोबुदुराच्या स्तूपांत दिसता.
दक्षिण भारतांतल्या अणरावती आनी नागार्जूकोंड हांगाच्या उत्खननांत स्तूपांची स्वस्तिकाकार जोती सांपडल्या. अमरावतीच्या वाठारांत सनपयलीं पयलो ते तिसरो शेंकडो ह्या काळांत जायते स्तूप निर्माण जाले. हे सगळे स्तूप कलेचे नदरेन म्हत्वाचे आसात.
पुर्विल्ल्या काळांत बौध्द भिक्षूंखातीर विहार निर्माण जाले. दर एक विहार स्वयंपूर्ण आसून तातूंत प्रांगणाच्या मदल्या भागांत एक स्तूप बांदिल्लो आसतालो. अस्तंत भारतांत जीं बौध्द लेणीं खणिल्लीं आसात, तातूंतल्या चैत्य घरांनी स्तूप आसा. कांय जाग्यांचेर मदीं एक स्तूप आनी ताचे भोंवतणी विहार आसतात.
चैत्यघर ह्या वास्तूचें स्वरूप वैराट हांगाच्या अवशेशांत आनी गुंटपल्ली हांगाच्या लेण्यांनी दिसता. वैराट हांगा मदेगाक वाटकुळाकार स्तूप आसून ताचे भोंवतणी खांब्यांची रांक आनी वणत आशिल्ली. स्तूप आनी वणत हांचे मदीं प्रदक्षिणामार्ग आसून सगळ्यांचेर मेळून घुटाकृती पाखें आशिल्लें. अशोकान नागार्जुनकोंड हांगा खणिल्लीं चैत्यघरां हे तरेचीं आशिल्लीं.
विहाराच्या प्रवेशद्वाराच्या दोनय वटांनी दोन चैत्य बांदपाची प्रथा त्या प्रदेशांत आशिल्ली. एका चैत्यांत स्तूप आनी दुसऱ्यांत बुध्दमूर्ती जांव पादुका बसयचाले. जुन्नरलागचें तुळजा लेणें वृत्ताकार चैत्यघरच आसा. ताचो व्यास वीस फूट आसून स्तूपाभोंवतणी बारा खांबे आसात.
इ.स. च्या पयल्या शेंकड्यांत कुशाण सम्राट कनिष्क हाणेें वायव्य भारतांत जायते स्तू निर्माण केले. पुरूषपूर हांगा ताणें बांदिल्लो स्तूप ५०० फूट ऊंच आशिल्लो. ताचे लागींच मुर्तींनी सोबीत अशे दोन ल्हान स्तूपय आशिल्ले. इ.स. च्या पांचव्या शेंकड्यामेरेन त्या वाठारांत अफघानिस्थानामेरेन गांधार शैलीचे जायते स्तूप निर्माण जाले. तातुंतले सुमार १०० स्तूप आजूनय पळोवपाक मेळटात. सगळे स्तूप फातरांचे आसून तांचेर जायत्यो मूर्ती दिसतात. तक्षशिलेलागीं अशोकान बांदिल्लो एक धर्मराजिक स्तूप सांपडल्या. तो अर्दवाचकुळाकार आसा. माणिक्याला हांगाय एक असोच स्तूप आसा. बाकिचे चडशे स्तूप धोलासारके आनी ऊंच आसात.
सिंध प्रदेशांत इ.स.च्या पांचव्या सव्या शेंकड्यांतले जायते विटांचे स्तूप स्तूप सांपडटात. मीरपूरखास हांगाच्या स्तूपाच्या चवथऱ्यांत तीन ल्हान कुडी आसून तातूंत बुध्दाच्यो मूर्ती आसात. ते स्तूपय गांधार शैलीचे आसात. गुप्तकाळांत सानाथ हांगा निर्माण जाल्ल्या धमेख स्तुपाची उंचाय बरीच आसा. अजंटा हांगाचे महायान चैत्यांतले स्तूप हेच तरेचे आसात. ऊंच पीठ आनी त्यामानान ल्हान अंड हीं दोनूय खाशेलपणां तातूूंत पळोवपाक मेळटात. तशेंच पेशावरलागीं तख्त-इ--बहाई हांगाच्या स्तूपाचे रचणुकेंत फरक दिसता.
बोधगया हांगाच्या महाबोधी देवळाच्या प्रांगणांत जायते ल्हान-व्हड स्तूप आसात. तातूंतले कांय स्तूप नामनेच्या भिक्षूंच्या यादीक तांच्या भक्तांनी बांदिल्ले आसात. स्तूपनिर्मिती हें एक पुण्यदायक धर्मीक कृत्य मानताले देखून जायत्या यात्रेकरूंनी आपले यात्रेचे यादीखातीरय स्तूप बांदले. अजंटा आनी वेरूळ हांगाच्या चैत्यघरांत अशे जायते स्तूप आसून कांय स्तूपांचेर बुध्दाचो मूर्ती कोरांतिल्ल्यो आसात.
नेपाळांत सम्राट अशोकान चार चैत्य बांदिल्ले. तशेंच ब्रह्मदेश, जावा सारकिल्ल्या उदेंतेकडल्या देशांतूय बौध्द पंथाचो बरोच प्रसार जावन जायते स्तूप निर्माण केल्ले. ब्रह्मदेशांत स्तूपांक पागोडा म्हण्टात. पगानांत बुपया हांगा इ.स. च्या तियऱ्या शेंकड्यांतलो प्रोम हांगा निर्माण जाल्लो बौबौग्यी पागोडा उभट घंटेसारको आनी ८० फूट ऊंच आसा. पेगू हांगाचे श्र्वे-हमौदौ आनी रंगूनचे श्र्वे-ढगोन हे दोन स्तूप चड उल्लेखनीय आसात.
सयामांतल्या स्तूपांचे फ्रा-चेदी आनी फ्रा.चेदीची रचणूक ब्रह्मी स्तूपासारकीच आसा. फ्रा.प्रांत मात हिंदू देवळांच्या ऊंच आनी वाटकुळ्या तेमकासारको दिसता. अशे स्तूप अयूथिया, सुखोदय आनी बँकॉक ह्या नगरांत सांपडटात.
