रामायण काळांत हो वाठार वाली- सुग्रीवांच्या राज्यांत आशिल्लो. किष्किंघेंत वानराणचे जायते वाडे आशिले. ताचे भोंवतणी वानरांनी जायते तट बांदिल्ले. ह्या थळाची म्हायती अशी आसा-सीतेक रावणान व्हरतकच, राम दक्षिणेवटेन वता आसतना पंपा तळ्याचेर हनुमंताची आनी ताची भेट जाली. त्या खिणाक हनुमंत रामाचो दास जालो. ताणेंच फुडें अग्नीचे साक्षीन राम आनी सुग्रीवाची इश्टागत रामान लंकेचेर घुरी घाली.
इ.स 14 व्या शतमानांत हांगा विजयनगरच्या राज्याची राजधानी स्थापन जाली आनी हांगा हिंदू साम्राज्याची बुन्याद घालपांत आनी बुक्क हांणी हांगा राजधानी स्थापून तिका आपलो गुरु विधानागर अशे आशिल्ले. हरिहर आनी बुक्क हांणी हांगा राजधानी स्थापून तिका आपलो गुरु विधारण्यस्मी हाच्या नांवावयल्यान विधानगर आशें नांव दिलें फुडें हांगा विजयनगरचें राज स्थापन जातकच ह्या नगराक विजयनगर अशें म्हणूंक लागले.
बुक्क – हरिहरांनी चवदाव्या शतमानासावन फुडें अडिचशें वर्सां ह्या वाठाराचेर राज्य केलें. ह्या काळांत ह्या साम्राज्यान आपल्या दुस्मानांचेर बरो धाक दवरिल्लो. सधा दक्षिणेंत जें स्थापत्य, जें कलावैभव पळोवंक मेळटा तें सगळें म्हळ्यार विजयनगर साम्राज्याची एक आगळीच जोड म्हण येता.
हाँस्पेट स्टेशनावयल्यान हंपी हो वाठार सात - आठ मैलांचेर आसा. ह्या शाराचो घेर 24 मैलांचो आसा. ह्या वाठारांत सधा इतिहासीक राजधानीचे भग्नावशेश पळोवंक मेळटात. आपल्या गुरुचे यादीक राजा हरिहरान बांदिलें हरुपाक्षाचेंदेवूळ हें हांगाचें सगळ्यांत म्हत्वाचें आसा. फुडें कष्णदेवराय राज्यार ताणें ह्या देवळामुखार 165 फूट उंचायेचें आनी माळ्यांचें गोपूर बांदलें. ताच्या वाठारांत आनीकय ल्हान व्हड देवळां आसा. ह्या देवळालागसार विधारण्यस्मीचप मठ आसा. चैत्रांत धा दिस हांगा महोत्सव आसता. पुनवे दिसा हांगां रथोत्सव जाता. देवळांतली सगळी वेवस्था मठावरवीं पळोवप जाता.
कष्णदेवराय हें बांदिल्यो वास्तू पळोवपासारख्यो आसात. हाची गर्भकूड, मंटप आनी अर्दमंटप अशे तीन भाग आसात. एकसंधी बारा फटाचे क्छापन्न खांबे ह्या अर्दमंटपाक तोलून धरतात, ह्या खांब्यांवयलें कोरीँव काम पळोवपासारकें आसा. ह्या देवळाच्या आवारांत सोबीत असो पाक्षाणाचो रथ आसा, जो हंपीचे शिल्पकलेचो एक आगळो वेगळो दुवो म्हणूं येता.
हांगाचें कष्णदेवरायान खास राजमंडळीखातीर बांदिलें हजारा देवूळ, तशेंच राणयेचें न्हाणीघरय पळोवपासारकें आसा. ताची उंचाय सुमार धा हात आसतली. ताचे तकलेर नागफणयेचें छत्र आनी ताचे वयर कीर्तिमुख आसा. हंपींत ऋष्यमूक नांवाचो एक पर्वत आसा जाका लागून तुंगभद्रा न्हंयेक धोणवा आकार आयला.हे न्हंयेकडेनच चक्रतीर्थआसा आनी तिचे देगेर एक ऊंच काळ्या पाशाणाच्या कोदंड रामाचें देवूळ आसा.
तुंगभ्रदेचे पलतडीन आनेगुंदी नांवाच्या गांवालागसर पंपा तळें आसा. ताचे अस्तंतेक जायतीं पोरनीं देवळां आसात. थंयच लागसारचे व्होंवरींत आनी सप्तत्ऋषी हांचो मूर्ती आसात. ह्या पर्वताचे तेंगशेर शबरी व्होंवरी आसात. पंपा तळ्यासावन एका मैलाच्या अंतराचेर अंजनी पर्वत आसून ताचेर आशिले एके व्होंवरेंत अंजनी आनी मारुतीच्यो मूर्ती आसात.
-कों. वि. सं. मं.
ह देवनागरी लिपयेंतलो तेतिसावो वर्ण. ह्या वर्णाच्या पांच अवस्था मेळटात. पयलीं अशोकाच्या गिरनार हांगाच्या शिलालेखांत, दुसरी महाक्षढप शोडास सनआदीं पयलें शतमान हाच्या वेळच्या मथुरा हांगाच्या जैन लेखांत, तिसरी क्षत्रपवंशी राजा रुद्रदामन इ. स. चें दुसरें शतमान हाच्या गिरनारच्या शिलालेखांत, चवथी अप्सदच्या लेखांत आनी निमाणी इ. स.च्या इकराव्या शतमानांतल्या उजैनीच्या लेखांत दिसून येता.
ह चो विकासक्रम असो-
ह्या वर्णांचें स्वरुपप अशें-
हकार शणु चावर्वडगि चतुवर्गप्रदायकम कुण्डलीदयसंयुक्त रक्तविधुतोमम रज सत्वतमोयुक्तं पदेवमयं सदा पप्राणात्मकं वर्ण त्रिशक्तिसहितं सदा त्रिबिन्दुसहितं वर्ण हदि भावय पार्वति कामधेनुतंत्र अर्थ- हे चारुगात्री पार्वती, हकार हो चतुवर्गप्रदायक, कुंडलीव्दयान युक्त, तांबडे विधुलतेपप्रमाण, सत्वरजतमयुक्त, सदांच पंचदेवमय, पंचप्राणात्मक, त्रिशक्तिसयत, त्रिबिंदुसयत असो वर्ण आसा, हें लक्षामत दवर. कंठ हें हाचें उचारणस्थन. -कों. वि. सं. मं.
