अलाहाबाद-अलीगढ
‘ज्या घरांत झगडीं, झुजां, दुख्खां हांचे राबितो आसा. गुरू देव, सोयरे धायरे इश्ट हांचो अपमान जाता. जंय फट उलयतात, जंय लोक एकामेकांक फटयतात. जंय अधर्माच्यो गजाली चलतात थंय तूं राव.’
क्षीरसागराचे मंथन चलता आसतना अलक्ष्मी फाटल्यान लक्ष्मीचो जल्म जालो. तिचें विष्णुकडेन लग्न थारलें. व्हडले भयणीचें लग्न जाल्या बगर धाकलेचें लग्न करपाक जायना अशें शास्त्रांत सांगिल्ल्यान लक्ष्मीच्या लग्नाक आडमेळीं आयलीं. म्हूण देवांनी अलक्ष्मीचें लग्न उद्दालक ऋषी कडेन लायलें (पद्म पुराण व. 9.10). लिगपुराणांत तिचें दुःसहाकडेन लग्न जाल्ल्याचें सांगला (2.6). फुडें उद्दालकाक तिचो सभाव आवडूंक नाशिल्ल्यान तो तिका सोडून गेलो. उपरांत ती एका पिंपळापोंदा बसून रडपाक लागली. तिचें रडप आयकून लक्ष्मी, विष्णु सयत तिका मेळपाक आयली. लक्ष्मीन तिका वर दिलो की ‘जे कोण अश्वत्थमूळीं तुजी पुजा करतले, ते गिरेस्त जातले.’ तेन्ना सावन दर शेनवारा लक्ष्मी पिंपळाच्या मुळांत तिका मेळपाक येता अशें समजतात. शेनवाराक सूर्य उदेवचें आदीं केल्ली पिंपळाची पूजा लक्ष्मीप्रद मानतात.
हे देवीचें वर्णन आगम आनी विष्णुपुराण हातूंत मेळटा. ती काळी सांवळी, तांबड्या दोळ्यांची, दोन भुजां आशिल्ली, लांब नाकाची, थानां आनी पोट व्हड आशिल्ली. काकध्वज धारण करपी, बैला सारकें व्हड तोंड आशिल्ली, आपणाल्या धूव-पुतां वांगडा आसता. सान्न हें तिचें आयुध. शीतलादेवींचें स्वरुप कांय तरेन अलक्ष्मीसारकेंच आसता. ह्या वर्णना कडेन जुळपी मध्ययुगांतली शिल्पां पळोवंक मेळटात.
हिची भोंवडी आपल्या घराचेर येवंची न्हय म्हूण आश्विन शु.8 महावक्ष्मीचे पुजेपयलीं ज्येष्ठा ह्या नांवान तिची पूजा करतात आनी फाटल्या दारान एक वात लावन ती घराच्या कोनशाकोनशांक भोंवडावन मुखावेल्या दारांत हाडून उडयतात. ही तरा म्हळ्यार अलक्ष्मीक भायली वाट दाखवप असो समज आसा. हाच्या उरफाटें वात दाखोवन ती घरांत हाडप, हाका लक्ष्मीक भितर येवपाची वाट दाखोवप अशें समजतात. बंगालांत आश्विन उमाशेक शेणाची ‘क्षणिका अलक्ष्मी’ तयार करून लक्ष्मीवरीं तिची पुजा करतात आनी उपरांत विसर्दन करतात.
पौष पुनवेक पुष्य नक्षत्र लागिल्लें आसता. त्या दिसा घरच्या दादल्यान धव्या सासवांचो लेप लावन न्हांवचें आनी अलक्ष्मीक घरांतल्यान भायर धांवडावन घालची अशें धर्मग्रंथांनी सांगलां. मागीर नारायण, इंद्र, चंद्र, बृङस्पति आनी पुष्य हांच्या मूर्तीक सर्वाषधियुक्त उदकान न्हाण घालून तांची पुजा करची तशेंच त्या वेळार होम घालचो अशें म्हळां.
-काें.वि.सं.मं.
अलाहाबादः उत्तरप्रदेश राज्यांतलें पवित्र तीर्थस्थान. आदल्या काळासावन पवित्र मानिल्लें क्षेत्र, तीर्थराज प्रयाग म्हळ्यार हें अलाहाबाद. दिल्लीच्या उदेंत- दक्षिणेक उत्तर रेल्वेन दिल्लीच्यान 627 किमी. आनी मध्यरेल्वेन मुंबयसावन 1360 किमी. अंतराचेर, गंगा-यमुना न्हंयच्या संगमाचेर, हें शार वसला. लोकसंख्या 6,42,000 (1981).
अकबरान हांगा किल्लो बांदलो आनी ह्या शाराक त्या प्रांताचें मुखेल ठाणे केलें. तेन्नासावन अलाहाबादाक हें नांव पडलें. वाल्मीकी रामायणासावन पुराणामेरेन प्रयागाचे कितलेशेच उल्लेख मेळटात. इ. स. तिसऱ्या शेंकड्यांतल्या, हांगाच्या शिलास्तंभाचेर , सम्राट अशोकान कौशांबीच्या राजाक दिल्लो हुकूम कोरांतिल्लो आसा. ताचे उपरांतच्या लेखांत पांचव्या शेकड्यांतल्या सम्राट समुद्रगुप्ताच्या वैभवाचें वर्णन कोरांतिल्लें आसा. चिनी भोंवडेकार फहियान आनी ह्युएनत्संग हांणी पांचव्या आनी सातव्या शेंकड्यांतल्या आपल्या प्रवासवर्णनांत प्रयागाचो उल्लेख केला. 1801 त हें शार ब्रिटिशांच्या शेकातळा गेलें. 1857 च्या बंडांत हांगाच्या देशी फौजांनी वांटो घेतिल्लो आनी सुमार स दीस हो वाठार आपल्या ताब्यांत दवरिल्लो. उपरांत ब्रिटिशांनी हें बंड मोडून काडलें.
हांगाच्या पोरन्या शारांतलीं घरां गच्च आसात. तशेंच रस्ते अशीर आसात. पूण दारागंज छावणी सारक्या नव्या भागाची आंखणी अद्ययावत पद्दतीन केल्या. राश्ट्रीय राजमार्ग, रेल्वेमार्ग आनी विमान मार्गांचे अलाहाबाद हें एक म्हत्वाचें केंद्र. हें शार डाक, तार, दूरध्वनी, ह्या संपर्क साधनांनी जोडिल्लें आसा. हांगा धान्य, ऊंस, कापूस, अशा शेतमालाची व्हड बाजारपेठ आसा. तशेंच साकर, कंवची, शाबू, चामडें, विटो हांचे कारखाने, मुद्रणालयां, प्रकाशन संस्था, न्यायालय, शासकीय कार्यालय, रुग्णालय आदींची केंद्रां आसात. अलाहाबादचें विद्यापीठ, म्यूर सेंट्रल कॉलेजांतलो विज्ञानविभाग, यूइंग ख्रिश्चन कॉलेज, नैनी कृषीसंस्था, गंगानाथ झा संस्कृत संशोधन मंदिर, प्रयाग संगीत समिती, मेयो मेमोरियल हॉल, अलाहाबाद संग्रहालय, विद्यापीठ संग्रहालय, राज्य आनी मध्यवर्ती ग्रंथालयां सी. वाय चिंतामणी स्मारक ग्रंथालय आनी बेझंट भारतीभवन अशो नामनेच्यो संस्था ह्या शारांत आसात. तेभायर भारद्वाज आश्रमामुखार नेहरुचें आनंदभवन, खुश्रुबागेंतल्यो मोगल कबरी, वस्तकुलाच्या कौशांबीचे पूर्विल्ले अवशेश अश्यो इतिहासीक वास्तूय अलाहाबाद शारांत पळोवंक मेळटात.
हिंदी साहित्य आनी संस्कृतायेचें मूळपीठ मानतात. तशेंच धर्मीक नदरेन ह्या शाराक आगळेंच म्हत्व आयलां. गंगा यमुना आनी सरस्वती ह्या तीन न्हंयाचो त्रिवेणी संगम हांगा दिश्टी पडटा.
ह्या त्रिवेणीसंगमाचेर दर वर्सा माघमेळो भरता आनी दर बारा बारा वर्सांनी हांगा कुंभमेळ भरता. त्रिवेणीमाधव, सोमेश्वर, वासुकीश्वर, भरद्धजेश्वर शेष, प्रयागवेणी माधव, भागीरथी, सरस्वती, यमुना अशीं जायतीं तीर्थक्षेत्रां ह्या क्षेत्राच्या लागसार आसात. हांगा आशिल्ल्या आदल्या किल्ल्याच्या तळघरांत पूर्विल्ले अक्षयवडाचे कांड अजून पळोवंक मेळटा. ह्या झाडाच्या ताळयेवेल्यान मोक्षार्थी न्हंयत उडी घेताले. हें थांबोवंक जहांगिरान हें झाड तोडून उडयलें अशें सांगतात.
-काें.वि.सं.मं
अलीगढः उत्तरप्रदेश राज्यांतल्या अलीगढ जिल्ह्याचें मुखेल ठाणें. लोकसंख्या 5,91,337 (1981). उत्तर रेल्वेच्या दिल्ली-कानपूर मार्गाचेर दिल्लीसावन उदेंत-दक्षिणेक 126 किमी. अंतराचेर हें शार आसा. ग्रँड ट्रंक ह्या राश्ट्रीय महामार्गावेलें हें मुखेल स्थानक. ह्या शाराचें मूळ नांव ‘कोइल’ आशिल्लें. चंद्रवंशांतल्या कोशाख नांवाच्या क्षत्रिय राजान हें शार वसयल्लें. ह्या शाराच्या कोइल नांवावेल्यान एक दंतकथा आसा ती अशीः ह्या वाठारांत कोल नांवाचो राकेस रावतालो. तो खूब माजिल्लो. देखून ताका बलारामान जितो मारलो, आनी ह्या शाराक ‘कोइल’ हें नांव पडलें.
बाराव्या शेंकड्या मेरेनच्या इतिहासाची खबर मेळना. बाराव्या शेंकड्यांत मुसलमान ह्या शाराचेर चाल करून येवचें आदीं हांगा डोर राजपुतांची सत्ता चलताली. तांणी हांगा एक किल्लो बांदिल्लो. 1194 वर्सा कुत्बुद्दीन ऐबक हाणें कोइलाचेर जैत जोडलें. सोळाव्या आनी सतराव्या शेंकड्यांत ह्या किल्ल्याक ‘महम्मदगड’ आनी ‘साबीतगड’ अशीं नांवां पडिल्लीं.
अठराव्या शेंकड्यामेरेन ह्या किल्ल्याचेर मुसलमानांची सत्ता चलताली. 1757 त ह्या किल्ल्याचेर जाटांनी जैत जोडलें आनी ह्या किल्ल्याक ‘रामगढ’ अशें नांव दिलें. 1759 वर्सा मजफखानान जाटांक हारोवन हो किल्लो घेतलो आनी ताका अलिगढ हें नांव दिलें. 1784 वर्सा हो किल्लो शिंद्यांच्या सत्तेखाला गेलो आनी 1803 वर्सा शिंद्यां कडसून ब्रिटिशां कडेन गेलो.
1865 वर्सा सावन हांगा नगरपालिका आसा. हांगा सरकारी कचेऱ्यो, शाळा, हॉस्पिटल, ग्रंथालय, घडयाळाचो मनोरो, मशिदी, दर्गे आसात. सय्यद अहमद हाणें काडिल्ल्या अलीगढ मुस्लिम विध्यापीठान शिक्षणक्षेत्रांत ह्या शाराचें म्हत्व वाडलसां. हांगा कापसाच्यो आनी तेल गाळपाच्यो गिरणी आसात. भारतांत चडांत चड कुलपां अलीगढ शारांत तयार करतात.
