अलंकारां खातीर वापर जावंक लागलो. अलंकारांक एेहिक मोल आयलें, देखून अलंकार जमोवप म्हळ्यार वैभव, समृध्दी, सामाजीक प्रतिष्ठा, भलायकी आनी सुरक्षितताय हांचें प्रतीक जावन गेलें.
धातूचो सोद लागचे आदीं आदले मनीस शिंपयो, घुलो, पानीं, फुलां, फळां, वालींचे देंठ, तशेंच तरांतरांच्यो बियो, फातर, माती मणी, दांत, नाखटां, हाडां, केंस हांचे पसून तयार केल्ले तरेकवार अलंकार वापरताले. भिल्ल बायलो गुंजांचे हार घालतालीं असो उल्लेख एका संस्कृत श्लोकांत आयलाः
किं जातु गुंजाफलभूषणानाम्।
सुवर्णकारे वनेचराणाम्।
(विक्रमाकदेवचरित 1.25)
अर्थः गुंजांचे हार घालतकच रानटी भिल्ल बायलांक तांचे वसतींत शेटीची गरज कित्याक?
भारतांत दादल्यांपरस बायलो अलंकार चड वापरतात. भारतीयांनी आपली कूड अलंकारांनी, भांगर, रत्नां तशेंच माणकां-मोतयांनी सजयलीच पूण तेच वांगडा गायो, घोडे, हत्ती असल्या जनावरांकूय अलंकारांनी सजयलीं.
वैदिक साहित्या भितर आयिल्ल्या कांय अलंकारांचीं नांवां अशीः-
ऋग्वेदः अंज, अंजि, अरंकृत, अरंकृति, आनूक, ओपश, कर्णशोभन, कुरीर, कृशन, कृशनिन् , खादि, निष्क, न्योचनी, पुंडरीक, पुष्कर, प्रभपन, बर्हन, भूपन, मणि, रत्न, रूक्म, रुक्मिन्, ललामी, वरिमत्, व्यंजन, विभूषन, शतपत्र, शिंबल, सुनि,क, स्तुका, स्रज्, हिरण्ययी, हिरण्यशिप्र, हिरीमत्.
तैत्तिरीय संहिताः पुण्डरिस्रज् (भांगराच्या कमळांची माळ), पुष्कर, प्रवर्त, प्राकाश, भोग, मणि, रत्न, स्रज आदी. अथर्ववेदः अंजि, ओपश, कुम्ब (माथ्यार घालपाची जाळी), कुरीर, कृशन, जीवभोजन, देवांजन, नलंद, निष्कग्रीव, पुंडरीक, पुष्म, प्रसाधन, ललाम, मधूलक, रुक्मन्, ललामगु, ललाम्य, सीमन्, सुरुक्म, सुस्र, स्रज, स्वेदांजि, हरित्स्रज्, हिरण्यज, हिरण्यस्रक्, हैरण्य आदी. संहितेतर वाङ्मयः प्राकाश, फण, लोहमणि, निमुक्ता, स्थागर. वेदोत्तर काळः शिखापाश, शिखाजाल, खंडपत्र, चुडामणि, मकरिका, मुक्ताजाल, कुंडल, खड्गपत्र, वेणीगुच्छ, दारक, ललाटतदिलक, भ्रूर, कर्णवलय, कर्णपूर, दंतपत्र आदी.
ऋग्वेदांतले मरूत् हे खूब अलंकारमोगी आशिल्ले.
चित्रैरञ्जिभिर्वपुषे व्यञ्जते।
वक्षःसु रुक्माँ अधि येतिरे शुभे।।
अर्थः आपले आंग ते (मरूत्) चित्रविचित्र आभरणांनी सजयताले. नाेबेखातीर ते आपल्या हड्ड्यार भांगराचे अलंकार धारण करताले.
मोहेंजोदारो आनी हराप्पाच्या दादले-बायलांक अलंकारांची आवड आशिल्ली. ते मुस्तींतल्यो बायलो गळ्यांत ताईत आनी हार घालतालीं, दंडांत बाजूबंद, कानांत कर्णभूषणां, हातांत कांकणां, कमरेक मेखला, बोटांत मुदयो आनी पायांत तोरड्यो वापरतालीं अशें उत्खननांतल्यान दिसून आयलां.
तकलेर, कानांत, नाकांत, गळ्यांत, कमराक, बोटाक, दंडाक, पांयांक अशा कुडीच्या वेगवेगळ्या अवयवांखातीर वेगळे-वेगळे अलंकार वापरांत आयले.
हालीं हालींच कमी वजनाचे कृत्रीम (नकली) अलंकार आयल्यांत. नकली अलंकार असली अलंकारां इतलेच सोबीत आनी चकचकीत आसतात. खऱ्या अलंकारांभशेनूच तातूंतय रचणुकेची फिशालकाय दिसून येता.
भारतांतल्या दरेक प्रांतांत परंपरागत आनी रुढ अलंकार वापरपाची पध्दत आसा. उत्तरे कडच्या दोंगराळ भागांतल्या अलंकारांनी मध्य आशिया आनी तिबेटच्या अलंकारांचें साकरेंपण आसा. हिमाचल प्रदेशांत पिरोजा आनी पोंवळे बसयल्ले चांदीचे अलंकार खूब नांवाजिल्ले आसात. नबाबांच्या मुस्तींत लखनौ मितेकारी अलंकारांखातीर नामनेक पाविल्ले. उत्तर भारतांतल्या अलंकारांचेर मुसलमानी संस्कृतायेचो परिणाम दिसून येता. कटक हांगा पानाफुलांच्या आकाराचे चांदीचे अलंकार मेळटात. आसामचे बांगरा-चांदीचे अलंकार नाजूक दिसतात. ओरिसांतले अलंकार वजनदार दिसतात. राजस्थानाचे मुलाम्याचें काम केल्ले अलंकार नांवाजिल्ले आसात. संबळपूर हांगा तांब्याचे अलंकार नांवाजिल्ले आसात. केरळांत भांगराच्या अलंकाराचे तरेकवार प्रकार आसात. तमिळनाडूंत हिऱ्यांचे अलंकार चड प्रमाणांत वापरतात.
महाराष्ट्र आनी गोंयांत तरांतरांच्यो भांगरा-चांदीच्यो वस्ती वापरतात. मोतयांचे हार, चपलांहार, गोठ, पांटल्यो, तोडे, भांगतिळो, कांकणां, वज्रावेडी आदी.
अलक्ष्मीः लक्ष्मीची व्हडली भयण. तिका ‘ज्येष्ठा’ हें वेगळें नांव आसा. महाराष्ट्रांत तिका ‘आक्काबाई’ म्हूण वळखतात. अलक्ष्मी ह्या उतराचे अर्थ जी लक्ष्मी न्हय ती असो जाता. क्षीरसागराच्या समुद्रमंथनावेळार वीख (कालकूट) भायर सरतकच, पूण लक्ष्मीच्या पयलीं दर्यांतल्यान भायर सरली म्हूण तिका लक्ष्मीची व्हडली भयण मानपाक लागले. अलक्ष्मी म्हळ्यार दारिद्र्य, दैन्य आनी दुख्ख. ती दर्यांतल्यान भायर येतकच तिणें विचारलें, ‘हांव खंय रावूं?’ ताचेर देवांनी तिका सांगलें, ‘जंय केळसो, कुंडो आनी केंस आसतात थंय तूं राव.’
