जेवण-खाण,पिवपाच्या आयदनांत हात घालूंक दिनात. मेल्ल्या मनशाची कूड, थाराविक पिडेस्त-रोगी हांकां अस्पृश्य मानतात. अमकोच काळ सोंपल्या उपरांत ही अस्पृश्यताय मानिनात.
कर्नाटक राज्यांत एक आगळी चाल चलता. थंय अस्पृश्य वर्गांत मोडपी 'होळेय' जातींतले लोक वयल्या वर्गांतल्या लोकांक अस्पृश्य मानून तांकां आफुडनात. ब्राह्मणांक लेगीत आपले वस्तींत येवंक दिनात.
ब्रिटीश राजवटींत राज्य करपी गोरे लोक भारतीयांक अस्पृश्य लेखताले तशेंच आपल्या आनी तांचेमदीं अंतर दवरताले. आपणाल्या क्लबांनी तशेंच मौज मनोरंजन करपाचे सुवातेर तांकां वचपाक मना केल्ले.
अस्पृश्य समाजाभितरय ऊंच-उणाक लेखपाची चाल आसा. महाराष्ट्रांत स्पृश्याचे नदरेन म्हार, चामार, मांग आनी भंगी अस्पृश्य आसले तरी म्हार मांगांक अस्पृश्य मानता. म्हार आनी चामार हे दोगूय भंग्यांक अस्पृश्य मानतात.
अस्पृश्यताय आनी नांवाजते आद्यपुरुषःमहात्मा गांधी,'अस्पृश्यताय' हिंदू धर्मांक लागिल्लो कलंक मानतालो. ताणें अस्पृश्यांक मान-भोवमान मेळचो म्हूण 'हरिजन' वा 'देवाचे पूत' अशें नांव दिलें. ताच्या मतान समाजांतलीं बुरशीं कामां करून ताका नितळ करपी भंगी, चामार, म्हार, मडें व्हरपी, म्हालो आनी हेर सगळे समाजाची गरजेची सेवा करतात. तेपासत आमी तांचे उपकार मानूंक फाव. धर्मान मानून घेतिल्ली 'अस्पृश्यताय वा म्हेळेपण' मर्यादीत आनी तात्पुरतें आसून तें ना करूं येता. जल्मासावन मरसर मनीस अस्पृश्य उरूं येता, हें मानूंक तो तयार नासलो. धर्मा-धर्मामदीं, जातीं-जातींमदीं, आशिल्ली अस्पृश्यताय ना जावन सगळे पंगड एकवटीत जावंचे असो हावेस मनांत बाळगून निमाणेमेरेन गांधी वावुरले.
संबंदीत कायदेः भारतीय राष्ट्र बांदावळ (घटना)१९५२ वर्सा उजवाडाक आयली, तिणें अस्पृश्यताय ना केल्या आनी ते चालीचेर आदारिल्ले सगळे भेदभाव मना केल्यात. पसरो- दुकान, खाणावळी-हॅाटेल आनी मौज-मनोरंजन करपाच्या जाग्यांर वचपाक वा बांयो, व्हाळ, न्हांवप-धुवपा सुवाती आनी हेर भौशीक सुवातीनीं वचपाक जीं आडमेळीं आसलीं तीं कायद्यान ना केल्यांत. शिक्षणीक शाळा, कॅालेज, विद्यापीठ संस्थांनी आनी देवळांनी भितर सरपाची जी मनाय आसली ती काडून उडयल्या. २३ व्या कलमा प्रमाण तांकां सक्तीचो वावर मना केला, २५ व्या कलमात तांकां हिंदू धर्मीक सुवातींचेर वचून तातूंतल्या विधीत वांटो घेवपाची मान्यताय दिल्या. घटनेंत राखून दवरिल्ल्या ह्या हक्काभायर, भारतीय संसदेन १९५५ वर्सा अस्पृश्यताय (गुन्यांव) कायदो पास केलो. ह्या कायद्या उपरांत लेगीत अस्पृश्यांवटेन लागिल्ले निकाल खूब उणे आसात.
इ.स.१९७६त १९५५ वर्साच्या कायद्यांत कांय बदल करून कायद्याचें नांव 'नागरी हक्क संरक्षण कायदो' अशें केलें. ह्या कायद्याचो पयले खेप भंग करतल्याक १ ते ६ म्हयने बंदखण आनी १०० ते ५०० रुपये दंड जांव येता.
अस्पृश्य वर्गांत मोडपी जाती-जमातीचे प्रस्न हाताळपाक मंत्रालयाच्या गृहविभागांत एक खास विभागाची थापणूक केली. अनुसूचित जाती-जमातींखातीर काम आनी हेर वावराखातीर ज्यो राखीव सुवाती दवरपाची तजवीज आसा ती जानेवारी १९९० त आनीक धा वर्सांखातीर वाडयली.
अस्पृश्यताय आशिया खंडांतूय चलता. जपानांत एटा वा बुराकू, कोरियांत पायेकचोंग, तिबेटांत राग्याप्पा ह्यो जमाती उणाक मानिल्लीं कामां करतात. श्रीलंकेंत उत्तर आनी उदेंत भागांत अस्पृश्यताय चलता. त्या देशांच्या इतिहासांत अस्पृश्यतायेचो उल्लेख मेळटा. आशियेभायर अमेरिकेंत दक्षिणेक पोलेनेशिया, सहारा, दक्षिणेकडेन आफ्रिकेंत, मध्य युरेपांतत्या देशांच्या इतिहासांत अस्पृश्यतायेचो उल्लेख मेळटा. आशियेभायर अमेरिकेंत दक्षिणेक पोलेनेशिया, सहारा, दक्षिणेकडले आफ्रिकेंत, मध्य युरोपांत, लॅटीन अमेरिकेंत अस्पृश्यताय चलता.
कोंकण आनी गोंयांत पूर्विल्ल्या काळांत अस्पृश्यतायेची चाल भोव कडक आसली. आतां ल्हव ल्हव ती पातळ जायत चल्ल्या.
-डॉ. ओलिव्हीन्यु गोमीश
अहमदनगर: महाराष्ट्र राज्यांतल्या अहमदनगर जिल्ल्याचें मुखेल ठाणें. लोकसंख्या: १,८१,२१० (१९८१). क्षेत्रफळ: ३१.७६ चौ. किमी. सीना न्हंयचे उत्तर देगेर, दौंड-मनमाड रेल्वेमार्गार दौंड सावन ८२ किमी. आनी पुणे-औरंगाबाद राज्यमार्गार पुणे सावन ११६ किमी. अंतराचेर हें शार वसलां. हांगाची हवा सुकी आनी वर्सुकी पावस ४६ सेंमी आसता.
बहामनी साम्राज्याचेर राज्य करपी अहमदशाह बहिरी हाणें थंयच्यान वेगळो सरून १४८९ त आपले निजामशाहिची हांगा थापणूक केली आनी ह्या शाराक अहमदनगर हें नांव दवरलें. निजामशाहीच्या देडशें वर्सांच्या काळांत शाराची खूब उदरगत जाली. १६३६ त ह्या शाराचेर शहाजहानाची सत्ता आयली. औरंगजेब बादशहा दक्षिणेचे मोहिमेचेर आसतना ताका हांगाच्या सद्याच्या भिंगार ह्या वाठारांत मर्ण आयलें. फुडें १७५९ त हें शार मराठ्यांच्या शेकातळा आयलें. १७९७ वर्सा हांगा दौलतराव सिंधिया हाचो शेक चलतालो. १८१७ त ब्रिटिशांनी मराठ्यां कडल्यान तें आपल्या ताब्यांत घेतलें. ब्रिटिशांनी ह्या शाराचें लश्करी म्हत्व लक्षांत घेवन हांगां कँटोनमेंट विभागाची थापणूक केली. १९४२ वर्सा भारताच्या सुटके खातीर जाल्ल्या आंदोलनांत भारतांतल्या व्हड व्हड फुडाऱ्यांक ह्या शारांतल्या भुईकोट किल्ल्यांत बंदखणींत दवरिल्ले. ह्याच किल्ल्यांत पंडित जवाहरलाल नेहरू हाणें ‘डिस्कवरी ऑफ इंडिया’ हें पुस्तक बरयल्लें.
अहमदनगर जिल्ल्यांत जावपी वस्तुंमदीं साकर, कापूस, कपडे, विडयो, आयदनां, धान्य आदींच्या निर्याती खातीर आनी जिल्ल्यांत आयात जावपी वस्तूंचे आयाती खातीर हें शार उतारपेठ समजतात. देखूनच महाराष्ट्र राज्यांतल्या सगळ्या मुखेल शारांक हें शार रस्त्यांनी जोडलां. कापूस, पिंजर, तेल, अभियंत्रिकी, हातमागावेली आनी यंत्रमागावेली पातळां, आयूर्वेदीक वखदां, तांबे, पितूळचीं आयदनां आदींचे कारखाने हांगा आसात. १८५४ वर्सा हांगा नगरपालिकेची थापणूक जाली. ह्या शारांक पिंपडगांव आनी कापूरवाडी हांगासल्ल्या तळ्यांतल्यान उदकापुरवण जाता. हांगा विद्यालयां, महाविद्यालयां आनी आयुर्वेदीक महाविद्यालयां आसात.
हांगाच्या भुईकोट किल्ल्या खातीर शाराक आगळेंच म्हत्व आसा. हो तांतया आकाराचो किल्लो १४९४ ते १५६० ह्या काळांत बांदिल्लो असो उल्लेख मेळटा. ह्या किल्ल्याक २.४ किमी. चें फातराचें दुरीग आसून ताचे सकल व्हड चर आसा. ह्या शारांत आशिल्ल्यो मशीदी, अहमदशहाची कबर, फराहबाग, हत्सबिहीस्त बाग, औरंगजेब बादशहाचो दर्गो, नगरपालिकेचें संग्रहालय आनी पुराभिलेख विभागाचें संग्रहालय आदीं वास्तू पळोवपा सारक्यो आसा. अहमदनगर शाराचे उदेंतेक णव कि.मी. अंतराचेर सलाबतजंगाची कबर आसा, जिका चांदबिबीचो महाल म्हणटात. हाचे भायर हांगा निजामशाहींतले दर्गे, बागो आनी हेर इमारती आसात.
-कों. वि. सं. मं.
अहमदाबाद: गुजरात राज्याची आदली राजधानी आनी एक म्हत्वाचें उद्येगीक शार. लोखसंख्या २५,१५,००० (१९८१). क्षेत्रफळ ९२.९८ चौ. किमी. मुंबयचे उत्तरेक अस्तंत रेल्वे मार्गान हें शार ४९२ किमी. अंतराचेर आसा.
आशापल्ली (आतांचें आशावल) ही भिल्लांची राजधानी राजा कर्ण हाणें इकराव्या शेंकड्यांत जिखली आनी तिच्या शेजराच ताणें कर्णावती नगराची थापणूक केली. पंदराव्या शेंकड्याच्या पयल्या अर्दांत सुलतान अहमदशाह हाणें ह्या दोन नगराच्या अवशेषांचेर सद्याचें अहमदाबाद शार वसयलें. १५ व्या शेंकड्यांतल्या भोंवडेकारांच्या लिखाणावेल्यान त्या काळांतलें हें जगांतलें सोबीत आनी गिरेस्त शार आशिल्लें हें दिसून येता.
