पावंक जाता. संवाक्यां निमणी कांय मुळाव्या स्वयंसिध्द (Self Evident) सत्यांचेर आदारिल्लीं आसतात. हीं सत्यां भितरल्या प्रज्ञेवरवीं समजतात. खरें शास्त्रीय गिन्यान म्हळ्यार अनिवार्य सत्यांची रचणूक आसा आनी कांय सत्यां संवाक्यांवरवीं समजतात जाल्यार कांय भितरल्या प्रज्ञेवरवीं होलमतात.
२.तत्वमीमांसा [Metaphysics]:तत्वमीमांसेक अॅरिस्टॉटलान मूळ तत्वगिन्यान अशें म्हळां. अॅरिस्टॉटलाची तत्वमीमांसा प्लॅटोच्या तत्वमीमांसेची सुदारिल्ली आवृत्ती अशें म्हणटात. अॅरिस्टॉटलान तत्वमीमांसेच्या मळार द्रव्य आनी आकार सिध्दांत मुखार दवरलो. ह्या सिध्दांताप्रमाण द्रव्य आनी आकार एकठांय येवप म्हळ्यार वस्त तयार जावप. द्रव्य आनी आकार हांकां फकत विचारानींच वेगळे करूंक जाता; प्रत्यक्षांत ते एकठांय आसतात. देव सोडल्यार द्रव्यरयत आकार आसुंकूच शकना. आकार म्हळ्यार वस्तूचें फकत रूप वा भायली रचणूक न्हय; द्रव्याक बांदून दवरपी ती एक धारणाशक्त. द्रव्य आनी आकार सापेक्ष आसात. आकार म्हळ्यार वस्तूचें प्रयोजन वा संघटन. एकाचो आकार हें दुसऱ्याचें द्रव्य आसता. देखीक- रुखाचे नदरेन बी द्रव्य आसता जाल्यार फुडल्या उदरगतीचे नदरेन बी आकार आनी रुख द्रव्य थारता. वस्तूंचें विंगडपण वा वेगळेपण आकाराक लागून थारता, द्रव्याक लागून न्हय. द्रव्य हें मुळांत आकारहीन आनी निर्गुण आसता. आकार म्हळ्यार प्रकटता. द्रव्य म्हळ्यार अप्रकटता वा संभाव्यता. बदलत वचपी द्रव्य सदांच विंगड विंगड आकार घेता. अशे तरेन अॅरिस्टॉटलान परिवर्तनाचो प्रस्न सोडयला. बदल यांत्रिक न्हय तर प्रयोजनात्मक आसता. अॅरिस्टॉटलाची कारण-कल्पना व्यापक आनी आर्विल्ल्या कारणकल्पनेपरस वेगळी आसा. वस्तूचे निर्मणेखातीर उपादान (Matter), निमित्त, आकारिक आनी निमाणें अशा चार कारणांची गरज अॅरिस्टॉटलान दाखयल्या. हीं चार कारणां आकार आनी द्रव्य ह्या दोन निमण्या तत्वांच्या रुपान उरतात. अॅरिस्टॉटलचे नदरेन संवसार म्हळ्यार द्रव्यांची उंचल्या आनी उंचल्या आकारांमदीं सदांच चडत वचपाची प्रक्रिया. तेन्ना संवसार म्हळ्यार एक ऊंच आनी ऊंच वचपी उदरगतीचो क्रम. हे उदरगतीचे तेंगशेर देव वा द्रव्यरयत आकार आसता जाल्यार मुळांत आकारविरयत द्रव्य आसता. हीं दोनूय तोंकां म्हळ्यार अमूर्तीकरण. प्रत्यक्ष अस्तित्वांत आसता तो द्रव्य आनी आकारान भारिल्लो मनीस. देव म्हळ्यार सृश्टीची तार्किक बसका (base). तो शुध्द आकार आसा, आनी संवसारांचें निमित्त, आकारिक आनी निमाणें कारण आसा. काळक्रमाचे नदरेंतच न्हय, तर विचारांचे नदरेन तो पयलो थारता.
३. नीतिशास्त्र आनी राज्यशास्त्र [Ethics & Politics]:अॅरिस्टॉटलच्या मतान नीतिशास्त्र आनी राज्यशास्त्र हांचो सामको लागींचो संबंद आसता. मनीस हो समाज प्रिय प्राणी आसा आनी राज्य म्हळ्यार मनीस रुपी द्रव्याचो आकार आसता. मनीस समाजाचो एक घटक आशिल्ल्यान तो समाजापरस वेगळो रावन आपलें सुख स्वतंत्रपणान मेळोवंक शकना. नितीशास्त्र ही राज्यशास्त्राचीच एक शाखा आसा. मनशाच्या नैतिक आचरणाक राज्याशिवाय अस्तित्व आनी पुरायपण येवंक शकना. राज्य हें मनशाक सुख दिवपाचें एक साधन जावन आसा.
अॅरिस्टॉटलच्या मतान दरेक मनीस आपसुकपणान आपलें बरेपण जावचें म्हूण यत्न करता. तेन्ना मनीस आपसुकपणान जाची इत्सा धरता, जें साधपाचो यत्न करता तातूंत ताचें बरेपण आसता. ह्या बरेपणाक अॅरिस्टॉटल ‘ यूडायमोनिया ’ (Eudaimonia) अशें म्हणटा.
राज्यांत रावन बरेपणांत वांटेकार जावन मनीस आपलें बरेपण साधता. जीणेंतल्यो मुळाव्यो गरजो भागोवच्याखातीर मनीस एकठांय येवन कुटुंब जाता. कुटुंबां एकठांय येवन फुडें तांचें राज्य घडटा. राज्यांत जीणेच्यो गरजो भागतातच पूण बरी जीण, मनशाचे बौध्दिक आनी नैतिक सद्गुण हांची उदरगत जावंक शकतली, अशें जिवीत जगपय शक्य जाता. कुटुंब संख्या नश्ट करुन तिचो वावर राज्यान स्वता करचो, राज्यकर्त्या वर्गांतल्या मनशांची खाजगी मालमत्ता आसची न्हय हीं प्लॅटोचीं मतां ताका मान्य नात. कितलेशेच मनीस सभावांतल्यानच गुलाम आसतात. तांची मानसिक कुवत सकयल्या पांवड्यावयली आसता, ह्या मतावयल्यान अॅरिस्टॉटलान गुलामगिरी पध्दतीक फाटबळ दिल्लें. सबंद राज्याचें सादारण बरेपण करपी सरकार बरें आनी स्वताच्या वा स्वताच्या वर्गांतल्या मनशांचें बरेपण करूंक पळोवपी लोकांनी चलयल्लें सरकार वायट वा विकृत राज्यांत कितले जाण सत्ताधीश आसता हाच्यावयल्यान अॅरिस्टॉटलान राज्यसंघटनांचे वांटे केल्यात. एकुच सत्ताधीश आसतना ताणें सत्तेचो उपेग राज्याच्या बरपणाक लागून केल्यार ती राजेशाय (Monarchy). राजेशायेची विकृती म्हळ्यार कसलेंच बंधन नाशिल्लें शासन (Tyranny). कांय लोकांच्या हातांत सत्ता आसप म्हळ्यार उमरावशाय (Aristocracy) पूण तिची विकृती म्हळ्यार कांय लोकांच्या बेबंद तंत्रान चलपी शासन (Oligarchy). कितल्याशाच जाणांच्या हातांत सत्ता आसप म्हळ्यार तें राज्य गणराज्य (Polity). ताची विकृती म्हळ्यार लोकशाय (Democracy). आपल्या राज्यशास्त्रांत नागरिकांच्या शिक्षणाचोय विचार ताणें बरोवन दवरला.
४. पदार्थविज्ञान आनी मानसशास्त्र [Physics and Psychology]: अॅरिस्टॉटल आत्म्याच्या जाग्यार आशिल्ल्या विचारशक्तीचे सक्रिय आनी निश्क्रीय अशे दोन वांटे करता. सक्रिय विचारशक्तीवरवीं खंयच्याय गजालीचें गिन्यान माध्यमाबगर प्रत्यक्ष मेळटा. निश्क्रीय विचारशक्त सक्रिय विचारशक्तीचें साधन आसता. सक्रिय बुध्द अमर आसता. आत्मो हो कुडीचोच एक आविश्कार (manifestation) अशें ताचें मत आसा. आत्म्याचो आनी जीवाचो अभ्यास म्हळ्यार भौतिक जीणेचो अभ्यास. सैम सदांच खंयच्यातरी ध्येयावटेन वाट काडीत आसा आनी ती एक उदरगत जायत वचपी प्रक्रिया आसा अशें ताणें आपल्या बरपांतल्यान मुखार मांडलें. उदरगतीच्यो ह्यो अवस्था स्पश्ट करप हो अॅरिस्टॉटलच्या पदार्थविज्ञानाचो मुखेल हेत आसा.
सुर्वेक कूड आनी आत्मो हांच्यामदीं फरक करपी अॅरिस्टॉटल फुडें
