हे ह्या काळांतले नामनेचे साहित्यीक आसले.
आर्विल्लो काळखंड (१८५१ ते १९४७): इंग्लीश राजवटीचो शेक ह्या काळांत आंध्र प्रदेशाचेर चल्लो आनी ताचें पडबिंब तेलुगू साहित्याचेर पडलें. इंग्लीश कवींच्या अनुकरणाक लागून भावकवितेचो उदय तेलुगू साहित्यांत जालो. कथात्मक लघुकाव्य, खंडकाव्य, आत्मनिश्ठ काव्य, सैमाचेर आदारिल्लें काव्य नी गूढकाव्य हे साहित्य प्रकारय ह्या काळांत उदयाक आयले. त्या काळावयल्यो भौशीक आनी राजकी चळवळी, तशेंच हुंडो, बालविवाह, अस्पृश्यताय, शेतकार आनी कामगार लोकांची सुख-दुख्खां हांचो प्रभाव तेलुगू कवींच्या ह्या काळांतल्या काव्याचेर पडिल्लो दिसता.
आर्विल्ल्या काळांतल्या सर्जनशील कवींभितर गुरजाड वेंकट अप्पाराव आनी रायप्रोलू सुब्बाराव हांचो वांटो म्हत्वाचो आसा. ह्या दोगांयनी भाव कविता हो नवो काव्य प्रकार केळयलो. ‘ वचनगेय ’ वा ‘ गंधगीतां ’ हो काव्यप्रकार हाताळप्यांमदीं मुनिमाणक्यम नरसिंहराव, विश्वनाथ, सत्यनारायण आनी आडिबी बापिराजू हांचो आस्पाव जाता. यती आनी नाद हांचेर भर आशिल्लीं गद्यगीतां शिष्टला उमामहेश्वरराव (१८९८-१९३८), श्रीरंगम श्रीनिवासराव, श्रीरंगम नारायणबाबू (१९०६-६२) सी. नारायण रेड्डी (१९३०) आनी आरुद्र भागवतुल शंकरशास्त्री (१९२२), शैषेन्द्र शर्मा, ज्वालामुखी, निखिलेश्वर हांणी रचलीं.
तेलुगू साहित्यांतलें नाट्यलेखनाचें पर्व १८७५ वाविलाल वासुदेवशास्त्री हाणें ज्यूलियस सीझर नाटकाचो अणकार करून सुरू केलें. धर्मावरम रामकृष्णाचार्य, कोलाचलम श्रीनिवासराव हांणी पयलें स्वतंत्र तेलुगू नाटक बरयलें. आंध्र शेक्सपीयर पानगुंटी लक्ष्मीनरसिंहराव हाणें तीस नाटकां बरयलीं. विश्र्वनाथ सत्यनारायण हाणें ऊंच पांवड्याच्या नाटकांची निर्मणी केली. आचार्य आत्रेय आनी बुच्चिबाबू (शिवराज वेंकटसुब्बराव) हांणी आपल्या नाटकां वरवीं मनाचो थाव सोदपाचो यत्न केलो. एकांकिका हो नाट्यप्रकार १९१० त तेलुगू साहित्यांत भितर सरलो. तल्लावज्झल शिवशंकरशास्त्री हाणें तेलुगू संगितीकेच्या मळार म्हत्वाचो वावर केलो.
तेलुगू कादंबरीचेर अस्तंतेचो प्रभाव पडला. १८७३ त खडवल्ली रामचंद्रुडू हाची ‘ धर्मवती विलासमु ’ ही पयली कादंबरी उजवाडाक आयली. विश्वनाथ सत्य नारायणाची ‘ वेयी पडूगुलु ’, उन्नव लक्ष्मीनारायणांची ‘ मालपल्ली ’ ह्यो ह्या काळांतल्यो कांय उल्लेखनीय अश्यो कादंबऱ्यो आसात. नोरी नरसिंह शास्त्री हाणें इतिहासीक कादंबरीच्या मळार, गुडिपाटी वेंकटाचलम हाणें समाजीक कादंबरीच्या मळार तर चिलकमूर्ती, लक्ष्मी नरसिंहम्, मुनिमाणक्यम् नरसिंहराव हांणी विनोदी कादंबरीच्या मळार मोलाची भर घाल्या. गाजिल्ल्या बंगाली कादंबरीच्या अणकारांनी आंध्रांत बरीच नामना जोडल्या.
तेलुगू कथा साहित्यांत मानाची सुवात जोडप्यांमदीं श्रीपाद सुब्रहण्यशास्त्री, विश्वनाथ सत्यनारायण चलम आनी चिंता दिक्षितुलू हांचो आस्पाव जाता. निबंद, साहित्यसमीक्षा आनी संशोधनपर साहित्यांत वीरेशलिंगमचें नांव गाजता.
स्वातंत्र्या उपरांतचो काळखंड (१९४७ उपरांत): स्वातंत्र्या उपरांतच्या काळखंडांतल्यो इतिहासीक घडणुको आनी परकी राजवटीखाला चेपून उरिल्ल्या समाजाचे उमाळे, सुख-दुख्खां हांचें पडबिंब ह्या काळखंडांतल्या साहित्याचेर पडलां. ह्या काळांत कथा, कविता, कादंबरी, नाटकां आनी हेर तरांचें साहित्य, तेलुगू साहित्यांत व्हड प्रमाणांत आयलां.
काव्यः ह्या काळखंडांत आर्विल्ले विचारसरणीची ‘ अभ्यूदय ’ कविता भाव कवितेच्या जाग्यार वयर सरली. श्रीरंगम श्रीनिवासराव ह्या कवितांचो जनक आसलो. शिष्टलो उमामहेश्वरराव आनी रूद्र ज्योतीकार श्रीरंगम नारायणबाबू हांणी ह्या काव्य प्रकारांक नवें मोडण दिलें. मुक्तशैलींतलें अप्रूप काव्य पट्टाभीच्या ‘ फिडेल रागाल डजन् ’ ह्या झेल्यांत दिसता. शंकरशास्त्री भागवतुल ‘ आरूद्रां ’, अनिशेट्टी, सामसुंदर रेंतल, बाल गंगाधर तिलक (१९१९-६६), कुंदुर्ती, एलचुरी, अब्बूरी, वरदराजेश्वरराव हे ह्या वर्गांत मोडपी नामनेचे कवी जावन आसात. दाशरथी आनी सी. नारायण रेड्डी हे कवी समाजांतल्या सगळ्या चालीरितींच्या एकचाराक फाटबळ दितात. दाशरथीची कविता वीररसात्मक आसा. नारायण रेड्डीन कथात्मक गेय काव्यां रचल्यांत. बोईभीमन्ना भुवनघोषकार रमणरेड्डी हांणी आपल्या काव्यांत लोकगीताच्या माध्यमाचो आदार घेतला. विश्वनाथ सत्यनारायणाचे ‘ श्री रामायण कल्पवृक्षमु ’ तर मधुनापुंतल नारायण शास्त्रीचे ‘ आंध्रपुराणम ’ ही ह्या काळांतलीं म्हत्वाचीं महाकाव्यां जावन आसात. वरवरराव गुण्टूरी, शेषेन्द्र शर्मा, ज्वालामुखी, निखिलेश्वर, विजय-रामरेड्डी, वनमाला, एन. गोपी, वरवर राव आनी चेराबंडा राजू हे कवीय तेलुगू काव्यांत नामना जोडून आसात.
कथाः आर्विल्ल्या तेलुगू कथेची परंपरा आडिवी बापिराजू ह्या कवी-कथाकारासावन सुरू जाता. तांच्यो ‘ भोगीरलोय ’, ‘ नार्गाले ’, ‘ शैलबाला ’, हिमालयरश्मि ’ ह्यो कथा गाजल्यात. तेलुगू कथांच्या नव्या पर्वाचें श्रेय कोडवटिगंटी कुटूंबराव, त्रिपुरनेमी गोपीचंद्र, बुच्चिबाबू, पालगुम्मी पद्मराजू ह्या चौगांक वता. १९६० च्या आंध्र राज्याचे थापणुके उपरांत नवे पध्दतीन नवें कितेंयतरी सांगचें आनी नव्या जीवन मूल्यांचो पुरस्कार करचो अशी प्रवृत्ती साहित्यांत आयली. ही प्रवृत्ती कथेच्या माध्यमांतल्यान आपणावप्यांमदीं राचकोंडा विश्वनाथशास्त्री मुखेल आसून बाल गंगाधर तिलक, बलिवाडा कांताराव, कोम्मूरी वेणुगोपालराव, अवसरम् रामकृष्णराव, मधुरांतकम राजाराम, मंजुश्री, चलसानी प्रसादराव हे हेर कथाकार आसात. बायलांचे जीणेंतले प्रस्न सुख-दुख्ख हे विशय हाताळपी लेखिकांमदीं वासिरेड्डी, सीतादेवी, बीनादेवी, रंगनायकम्मा, परिमला सोमेश्वर ह्यो मुखेल आसात.
कादंबरीः तेलुगू कादंबरीन ह्या काळांत विंगडविंगड विशय हाताळिल्ले दिसतात. मध्यमवर्गीयांची जीण चित्रावप्यांमदीं बलिवाडा कांताराव, आर्. एस्. सुदर्शनम्, रंघी सोमराजू मुखेल आसात. व्यक्ती आनी समाज हांचेभितल्लो संघर्श सत्यनारायणमूर्तीच्या ‘ संघम् चेसिन ’, ‘ मनिषि ’, ‘ कौसल्या ’, ‘ दीपशिखा ’ कादंबरींत दिसता. पोरंकी दक्षिणामूर्तीच्यो कादंबऱ्यो वातावरण आनी थळावे भाशेच्या खाशेलेपणाचे नदरेन अप्रुप आसात. एस्. आर्. नंदीची ‘ नैमिषारण्य ’ हरिजनांचे वायट जीणेचें प्रभावीपणान चित्रण करता. पोतुकुची सांब शिवराव हाची ‘ उदय किरणालु ’, ‘ येडुरोजुला माजिली ’, ‘ अन्वेषण ’ ह्यो कादंबऱ्यो कठीण वेळार भावनाप्रधान मनशांची जावपी अवस्था चित्रायतात. राचकोंडा विश्वनाथ शास्त्री हाका ताच्या भाशाशैली, तंत्र, कसब, भावनाप्रधानता, समाजीक बांधिलकीवेली खर निश्ठा ह्या गुणांक लागून दुसऱ्या म्हाझुजा उपरांतचो व्हड कादंबरीकार म्हूण पाचारतात. हेर नामनेच्या लेखक लेखिकांमदीं गुण्टूरी शेषेन्द्र शर्मा, पी. श्रीदेवी, वासिरेड्डी, सीतादेवी, परिमला सोमेश्वर, रंगनायकम्मा, वड्डेर चंडीदास, नवीन, उन्नव लक्ष्मीनारायण, रावूरी भारव्दाज मुखेल आसात.
नाटकः स्वातंत्र्या उपरांत तेलुगू नाटकांत उपाट बदल घडून आयलो. समाजांत घडपी दर एक विशय नाटकांतल्यान हाताळिल्ल्यान गिरेस्त लोकांपरस सकयलो वर्गच ह्या प्रकाराकडेन चड आकर्शीत जाला. स्वातंत्र्याउपरांतच्या नाटकांचेर अस्तंतेचो प्रभाव उणो जायत गेला. तेचपरी भास सोपी आनी सुटसुटीत जाल्या.
डी. व्ही. नरसराजू (नाटकम्), अवसरला वेंकटनरसू (ज्योतिर्मयी), प्रख्या श्रीराममूर्ती (कालरात्रि, फणी, मनिषितो मनिषी), कोर्रापाटी गंगाधरम् (गुड्डिलोकम्), रेंट्ल गोपालकृष्ण (इन्स्पेक्टर जनरल), अवसरला सूर्यराव (पंजरम) हे कांय उल्लेख करपासारके नाटककार जावन आसात. एकांकिका बरोवप्यांमदीं राजमन्नार, चलम, नार्ल, मुद्दूकृष्ण, भमिडिपाटी कामेश्वरराव, गोराशास्त्री हे फांकिवंत आसात. पुरस्कारः साहित्य अकादेमीचें वर्सावळीचीं इनामां जोडपी साहित्यीक
