शमसामताचे शिश्य ह्या पंथाक ‘ गुप्तपंथ ’ वा ‘ गुप्तमत ’ आनी स्वताक ‘ गुप्ती ’ अशें लेखतात. आपल्या पंथाचे आचार, तत्वां हांकां गुप्त दवरप ते आपलें कर्तव्य समजतात. ताकालागून तांचीं पुस्तकां तांच्या शिश्यशाखेंत गेल्याबगर मेळनात. आयजमेरेन हो पंथ गुप्त उरलो तरी आतां ताचो लोकांमदीं प्रचार जावपाक लागला.
- कों. वि. सं. मं.
आग्रा: उत्तर प्रदेश राज्यांतलें आदल्या इतिहासीक वास्तूंखातीर संवस्गरीक नामना मेळिल्लें म्हत्वाचें शार. यमुना न्हंयचे उदेंत देगेत हें शार वसलां. दिल्लीच्यान आग्नेयेक १९२ किमी. अंतराचेर हें शार आसा. लोकसंख्याः ११,१०,३६४ (१९८१).
महाभारतांत ह्या शाराचो अग्रवन असो उल्लेख मेळटा. त्या काळांत हें शार शूरसेनाचे सत्तेखाला खूब भरभराटीक आयिल्लें. हांगाच कंसाची बंदखण आशिल्ली. ह्या शारालागसार आशिल्ल्या बटेश्र्वर क्षेत्रांत श्रीकृष्णाचे पूर्वज आनी वंशज हांच्या वसणुकेचे खूब अवशेश मेळ्ळ्यात. श्रीकृष्णाचो पूत प्रद्युम्न आनी नातू अनिरुध्द हांच्या नांवान वसयल्ली ‘ पदमन खेडा ’ आनी ‘ औंधखेडा ’ हीं नांवां हे गजालीचो पुरावो दितात. आग्रा हें शार वज्र वाठारांतलें मुखेल नगर आसलें. थंयच्या बारा वनांत अग्रवन हें एक वन आशिल्लें. आर्य लोक भारतांत येतकच तांणी पांच कडेन वस्ती केली. तातूंतलें एक आग्रा शार, जाका आर्यगृह अशेंय म्हणटाले. ह्या आर्यगृह वा अग्रवन ह्या नांवांवेल्यानूच ह्या शाराक आग्रा हें नांव पडलां अशें सांगतात. श्रीकृष्णाचें खेळपाचें थळ, अनसूया, शबरी हांची तपोभूंय; परशुराम, वेदव्यास आनी सूरदास हांची जल्मभूंय म्हणूनय आगऱ्याक म्हत्व आसा.
धाव्या शेंकड्याचे अखेरमेरेन हें शार हिंदू राजांच्या शेकातळा आशिल्लें. इ.स. १०२८ वर्सा मुहंमद गजनी हाणें जयपाल राजाकडल्यान तें जिखून घेतलें. गुलाम, खिलजी, मोगल ह्या वंशातल्या सुलतानांच्या काळांत हें एक सादें शार आशिल्लें. १५०१ वर्सा सिकंदर लोदी हाणें ताची उदरगत करून थंय आपली राजधानी स्थापली. १५२६ वर्सा बाबरान हें शार आपल्या शेकातळा घेतलें. त्या वेळावयले लुटींत ताका नामनेचो कोहनूर हिरो मेळ्ळो. ताच्या उपरांत पंचवीस वर्सांनी ताचो नातू अकबर हाणें आग्रा शाराक मोगल साम्राज्याची राजधानी करून शाराचे उदरगतींत भर घाली. फुडें शहाजहानाच्या राजवटींत ह्या शाराची सोबितकाय वाडली. ताणें आपले आवडटे राणयेचें यादस्तीक म्हूण यमुनेचे देगेर संगमरवरी फातरांचो सुंदर ताजमहाल बांदलो. फुडें ह्या शाराचेर औरंगजेबाचो शेक आयलो. ताणें १६५२ त हांगा आशिल्ली आपली राजधानी दिल्लीक व्हेली. ह्या काळांत आग्रा शाराचेर खूब घुरयो जाल्यो. कांय काळ हें शार भरतपूरच्या जाटांकडे आशिल्लें. कांय काळ मराठ्यांनीय ताचेर आपलो शेक चलयलो. १८०३ वर्सा हें शार ब्रिटिशांनी आपल्या शेकातळा घेतलें. १८५७ मेरेन आग्रा ही तांच्या वायव्य शीमेवयल्या वाठाराची राजधानी आशिल्ली. १८५८ सावन हें आग्रा जिल्ह्याचें कांद्र जालें.
सिकंदर लोदीच्या काळासावन हें विद्येचें केंद्र आशिल्लें. अकबराचे राजवटींत हांगा फारसी भाशा आनी साहित्य हांचें शिकप शिकोवप चलतालें. हांगचे संस्कृतीक म्हत्व जाणून घेवन सूरदास हांगा येवन राविल्लो. तानसेनाच्या काळासावन ह्या शाराक संगीताचें मुखेल केंद्र मानूंक लागिल्ले.
सद्या हें उत्तरप्रदेश राज्यांतले वेपारी आनी उद्येगीक केंद्र आसा. हांगा शेंदऱ्यो, गालिचे, कापूस पिंजून तातूंतल्यो बियो काडप, रसायनां, कंवची, धातुकाम आदींचे तरेकवार कारखाने आसात. हांगा चामड्याच्यो आनी संगमरवरी फातराच्यो वस्तू तयार करतात. रेल्वेमार्ग, विमानमार्ग आनी रस्त्यांवरवीं हें शार भारताच्या हेर मुखेल शारांकडेन जोडलां. १८२३ त हांगा पयलें महाविद्यालय निर्माण जाल्लें. ह्या शाराच्या अस्तंत भागांत आग्रा विद्यापीठ आसा.
ह्या शारांत अकबरान बांदिल्लो व्हड किल्लो आसा. ह्या किल्ल्याच्या जाग्यार आदीं बादलगड नांवाचो किल्लो आशिल्लो, अशें सांगतात. हो किल्लो तांबड्या फातरांनी बांदला. किल्ल्याचो आंवाठ साडेतीन चौ. किमी. आसून भोंवतणचें दुरीग, दारां, भितल्लो अकबरी महाल हें सगळें अकबरान बांदलां. किल्ल्याभितल्लें कितलेशेंच काम अकबरा उपरांतच्या राजांनी केलां. हांगा ताजमहाल, अकबरी महाल, जहांगीर महाल, शीश महाल, दिवाण-इ-खास, दिवाण-इ-आम, मोती मशीद, नगीना मशीद, जामी मशीद (१६४८), यमुनेचे अस्तंत देगेर आशिल्ली इतमाद उद्दौलाची सुंदर कबर, बाबर रावतालो तो उद्यानप्रासाद, रामबाग, चिनी-का-रोझा आनी हेर जायत्यो वास्तू पळोवंक मेळटात. ह्या शाराच्या वायव्येक आठ किमी. अंतराचेर अकबराची कबर आसा.
- कों. वि. सं. मं.
आघारकर, शंकर पांडुरंग: (जल्मः १८ नोव्हेंबर १८८४, मालवण-सिंधूदुर्ग; मरणः २ सप्टेंबर १९६०, ?).
एक भारतीय वनस्पतशास्त्रज्ञ. ताणें वनस्पतिशास्त्र, प्राणिशास्त्र, भूगर्भशास्त्र ह्या विशयांत मोलादीक संशोधन केलें.
मुंबयच्या एल्फिन्सटन कॉलेजांत कांय दीस शिकयतकच ताणें कलकत्याच्या ‘ इंडियन म्यूझीयम ’ चें काम पळयलें. कलकत्ता विद्यापीठाकडेन ताचो संबंद आयलो. सन १९१४ त ऊंच पांवड्याचें शिकप घेवपाक तो जर्मनींत गेलो.
‘ भारताच्या सुक्या भागांत जावपी वनस्पत, तांचो स्वप्रसार आनी तांची मूळसुवात ’ ह्या विशयाचेर संशोधन करून ताणें बर्लिन विद्यापीठाची डॉक्टरेट जोडली. भारतांत येतकच महाबळेश्र्वर लागसार ताका एक चक्राकार प्राणी (medusa) मेळ्ळो. ताचेर ताणें संशोधन केलें. शेतीविज्ञान आनी वनस्पतिशास्त्र हातूंतलें ताचें संशोधन मोलाचें जावन आसा. आंबो, केळ, भाताचें पीक सारक्या फळ-धान्याचेरय ताणें आपलें संशोधन केलेः वनस्पतिशास्त्राच्या खासा अध्ययनाखातीर सन १९४६ त ‘ महाराष्ट्र असोसिएशन फॉर कल्टिव्हेशन ऑफ सायन्सेस ’ ही संस्था ताणें स्थापली.
ताणें इंग्लंड, फ्रांस, जर्मनी, स्पेन, इटली ह्या देशांचीय भोंवडी केल्ली.
- कों. वि. सं. मं.
आचार: ह्या उतराचो अर्थ – आचरण वा अनुष्ठान असो जाता. भौशीक वा धर्मीक नितीनेम आपले सदांचे चलणुकेंत पाळप हाका आचार म्हणटात. आचाराचे सदाचार आनी कदाचार अशे दोन भेद जातात. आचार ह्या उतरांत बरे चलणूकेची वा वागणूकेची अपेक्षा आसा. भारतीय संस्कृतायेंत आचाराक म्हत्वाची सुवात आसा. धर्मशास्त्र, श्रृति-स्मृतिंत सांगिल्लो आचारधर्म जण एकल्यान पाळूंक जाय अशें धर्मशास्त्र सांगता. कसलेंय कर्म शास्त्राक धरून करचें अशेंय तातूंत म्हळां. वसिष्ठस्मृतिंत आचाराची व्याख्या केल्या ती अशीः-
आचारः परमो धर्मः सर्वेषामिती निश्चयः। (6.1)
अर्थः आचार हो सगळ्यांत व्हड धर्म असो निश्र्चय आसा.
व्हड लोक जे आचार आपणायतात, ताचें अनुकरण सामान्य मनीस करता अशें भगवद्गीतेंत म्हळां (३.२१). वेदांत वा धर्मशास्त्रांत ज्यो गजाली आचरणीय म्हूण सांगल्यात, तांकां पाळो दिल्यार ताचें योग्य फळ मेळटा. देखून श्रुतिचें तत्व आचाराचेर आदारिल्लें आसा, अशें पराशरस्मृतिंत म्हळां. धर्मशास्त्रांतल्या आचार, वेव्हार आनी प्रायश्चित ह्या तीन गजालींमदीं आचाराक व्हड लोखला.
मनु, याज्ञवल्क्य आनी हेर स्मृतिकारांनी धर्माच्यो ज्यो चार गजाली प्रमाण मानल्यात, तातूंत तिसरी गजाल सदाचाराची आसाः
श्रृतिः स्मृतिः सदाचारः स्वस्य च प्रियमात्मनः।
(याज्ञवल्क्य १.७)
अर्थः श्रुति, स्मृति, सदाचार आनी आत्मतुष्टि हीं धर्माचीं चार लक्षणां आसात.
