धर्माचें तिसरें प्रमाण सदाचार हें आसा. वेदांत जांव स्मृतिंत एकाद्रे गजालीक आदार मेळ्ळो ना तर बरे सज्जन मनीस जे आचरण करतले, ते तरेचें आचरण करप म्हळ्यारच धर्माक पाळो दिलो अशें समजुचें. वसिष्ठस्मृतिंत (१.४) हो आशय फुडल्या वचनांत सांगलः-
श्रुतिस्मृतिविहितो धर्मः। तदलाभे शिष्टाचारः प्रमाणम्।
कल्पसूत्रांत श्रौत, गृह्य आनी धर्म अशे तीन भाग आसात. धर्मसूत्राच्या आरंभाक धर्माचें व्याख्यान करतना आचाराचो उल्लेख करतात. धर्म म्हळ्यारच आचार असो अर्थ ते सुवातेर घेतातः
अथातः सामयाचारिकान् धर्मान् व्याख्यास्यामः।
(आपस्तंब धर्मसूत्र १.१.१)
अर्थः ह्या उपरांत विंगडविंगड वेळार पाळपी आचार म्हळ्यार धर्म हाचें व्याख्यान आमी करतात.
धर्माचें चवथें प्रमाण आत्मतुष्टि हें जावन आसा. उजू चलणुकेच्या मनशाक एकाद्रे गजाली वा वस्तीसंबंदान दुभाव आयल्यार ताणें त्या वेळार आपल्या अंतस्कर्णाक योग्य दिसता तशें वागचें. अशा लोकांची चलणूक धर्माचें एक प्रमाण म्हूण मानतात. उजू चलणुकेचो मनीस सगळ्या इंद्रियांक आपले सुवादीन दवरता. राग, मोग, मोह, मत्सर, लोभ आनी मद हांचेर जैत जोडटा. बरे चलणुकेक लागून वेदांचें गिन्यान मेळटा. देखून स्मृतिंत अशा मनशाक ‘ श्रुतिप्रत्यक्षहेतवः ’ अशें म्हळां. असो मनीस सुवार्थ बाळगीनासतना, धर्मबुद्दीन सदाचाराचे वाटेन वता.
जनपदर्धम, ग्रामधर्म आनी कुलधर्म हे सदाचाराचे गुणधर्म आसले तरीकय तांचो उल्लेख श्रुंति वा स्मृतिंत सांगूक नात. पूण वेल्या गुणधर्माचो लग्नकार्या संबंदान उपेग करून घेवचो अशें म्हळां. देखीकः लग्नावेळार व्हंकलेक कांकणां घालपाचो जो विधी आसा तो श्रुति वा स्मृतिंत सांगूक ना. पूण तो एक सदाचार आशिल्ल्यान ताका विरोध करचो न्हय अशें धर्मशास्त्र सांगता.
सदाचार मनशावरवीं पुराय भौसाची उदरगत करता. सदाचार हें धर्माचें प्रमाण मानिल्ल्यान वैदिक धर्म सगळ्याक आस्पावन घेवपी थारलो. देशांत जे नवे नवे पंथ वयर सरले, तांची कांय तत्वां वेदांक प्रमाण मानिनासलीं. काळाप्रमाण सदाचाराचे नेम बदलले. ताकालागून धर्मांत परिवर्तन आयलें. देखून वेद आनी स्मृति हांकां फाव तो मान दिवन आचार आपणावपाक धर्मशास्त्रान मान्यताय दिल्या.
भारतीय दर्शनांत मोक्षसिध्दी ही जीवमात्रांची निमाणी मोख मानल्या. ते पासत सदाचाराच्या नेमांचोय नियाळ केला. जैन दर्शनांत आचाराची खूब फोडणिशी केल्या. तातूंत अहर्तपद जोडपाखातीर अहिंसेक म्हळ्यार शांतीक, व्हड आचार लेखता. बौध्द दर्शनांत आचाराविशीं जायतीं मतां आसूनलेगीत सगळ्यांनी बुध्दाची त्या विशयावेलीं मतां मानून घेतल्यांत. बुध्दान चार आर्यसत्यांचो उपदेश केल्लो. तातूंतले चवथें आर्यसत्य दुख्ख सोंपोवपाचो एक उपाय आसून ताका ताच्या आचारशास्त्राचो आदार थारायला. एके वटेन सादी आत्मपीडा तर दुसरे वटेन सुखाच्या एका खिणाखातीर मेळपी आनंद ह्या दोनूय अतिरेकांक सोपोवन मदलो उपाय सोदप हाका सदाचार मानला. ताका लागून प्रतीत्य समुत्पादाचो नाश जावन भवचक्रांतल्यान सुटका जाता. मोग, काकळूट, दया आनी प्राणिमात्रासंबंदीची इश्टागतीची भावना ह्या सद्गुणांचेर बौध्दआचारशास्त्र आदारलां. हिंदू दर्शनांतल्या सगळ्या पंथ आनी संप्रदायांनी उपनिषद आनी भगवद्गीता हातूंत सांगिल्ले आचाराविशींचे मुखेल सिध्दान्त आपणायल्यात. ब्रह्मगिन्यान ही उपनिषदाची मुखेल मोख आसा. उपनिषद ब्रह्मगिन्यानावांगडाच आत्मसाधना आनी शील ह्या सारक्या वेव्हारीक गजालींकडेन आडनदर करूंक ना. आचारशास्त्राचे नदरेन भगवद्गीता तत्वगिन्यानापरस चड म्हत्वाची आसा. गीतेंत ब्राह्मी स्थितीचे जोडीखातीर निष्काम कर्माचो जायते तरेन उपदेश केला. धीर, मनाचो निग्रह आनी आत्मबुध्दी हे गूण सदाचाराक आदार दितात. मोक्ष जोडपाक मन पवित्र आसचें पडटा. मन पवित्र दवरचेखातीर वर्णाश्रमविरयत कर्मां आचरूंक जाय अशे शंकराचार्यान सांगलां.
आचाराविशीचीं हेर मतां अशीं आसात-
कन्फ्युशस (क्रिस्ताआदीं ५५१ ते ४७९ वर्सां): मनशाचें कर्तव्य म्हळ्यार मनशाच्या जिवीतांतली पुराय साधना. हें कर्तव्य ताका समाजांतलो एक वांगडी म्हूण करपाक जाय. कार्याची सिध्दी आनी पुरुषार्थ हे शुभ गूण आसात. बरी, नितळ, सादी जीण जियेवप हो सदाचाराचो आदार तर आपल्यो मागण्यो, इत्सा पुराय करप आनी संवसारांत एकठांय एकामतान चलून जिवीत पुराय करप हे ताचे दोन सिध्दान्त आसात. वेल्या सिध्दान्तांक अनुक्रमान ‘ चुंग ’ हाचो सिध्दान्त आनी ‘ शू ’ हाचो सिध्दान्त म्हणटात. ताचें आचारशास्त्र कसलेय गजालीच्या अतिरेकाचो विरोध करता.
मेंशियस (क्रिस्ताआदीं ३७१ ते २८६ वर्सां): मेंशियसालें आचारशास्त्र कन्फ्युशसच्या सिध्दान्ताचेर आदारलां. तातूंत समाजकल्याणापरस मानववादाचेर चड भर दिला. कन्फ्युशसचीं मतां परंपारीक आनी उपचारीक आसलीं. ताकालागून चिनी दार्शनीक ताचेर संतूश्ट नासले.
प्रोतागोरस (जल्मः क्रिस्ताआदीं ४८० वर्सां): दर एके गजालीची निमाणी कसोटी म्हळ्यार मनीस.
सोफिस्ट आचारशास्त्राच्या बऱ्या वायट आंगाचें पडबिंब प्रोतागोरसच्या वेल्या मतांत दिश्टी पडटा. ग्रीस देशांत सोफिस्ट दार्शनिकांनी मनशाच्या आचरणाचे विज्ञानीक रितीन परिक्षण सगळ्यांत पयलीं केलें. क्रिस्ताआदल्या सातव्या शतमानांत ग्रीसांत आचरणाची परंपरा जल्माक आयली. प्रोतागोरसापयलीं जावन गेल्ल्या विचारवंतानी भायल्या संवसाराचेर चड ध्यान दिलें. थेल्स ते अॅनाक्सागोरस मेरेन सगळे दार्शनीक संवसारांतल्या पोरनेपणाचो सोद घेत रावले. सोफिस्टपंथीयानी दार्शनाच्या मोखीची खोलायेन विस्कटावणी केली. ते वरवीं मनशाचे जिवीताकडेन संबंद येवपी दर एका प्रस्नाक दार्शनीक नदरेन जाणा जावन घेवपाचो यत्न केलो.
- कों. वि. सं. मं.
आचार्य: आचार्य ह्या उतराच्यो कांय व्याख्या अश्यो आसात-
‘ मन्त्रव्याख्याकृदाचार्यः ’- जो मंत्राची व्याख्या करता तो आचार्य (अमरकोश).
‘ यस्माध्दर्मानाचिनोति स आचार्यः ’- जाचेवरवीं शिश्याक धर्माचो बोध जाता तो आचार्य (आपस्तंब, धर्मसूत्र).
‘ आचार्यः कस्मादाचारं ग्राह्यति
आचिनोत्यर्थानाचिनोति बुध्दिमिती वा। ’
- जो आचार शिकयता, दुडू एकठांय करता, शिश्याचें गिन्यान वाडयता तो आचार्य (निरुक्त).
उपनीय तु यः शिष्यं वेदमध्यापयेज् व्दिजः।
सकल्पं सरहस्यं च तमाचार्यं प्रचक्षते।।
- जो ब्राह्मण शिश्याची मूज करून ताका वोद, यज्ञकर्म आनी उपनिषदाचें शिकप दिता, ताका आचार्य म्हणटात (मनु. २.१४०).
पूर्विल्ल्या काळांत आचार्य शिक्षणाकडेन लागींचो संबंद दवरताले. गिन्यानाच्या मळार आचार्याची सुवात खूब वयली आसताली. देखून आचार्याकडल्यान गिन्यान घेतकच बरें फळ मेळटा असो लोकांचो समज आसलो. आचार्यावांगडा गुरू आनी उपाध्याय हांचो वयल्या पांवड्याच्या अध्यापकांभितर आस्पाव जातालो. तातूंत आचार्याची सुवात सगळ्यांपरस वयर आसा. शिश्याची मूज करपाचो अधिकार फकत आचार्यांकच आसता. तेपासत कुळान आनी गिन्यानान व्हड अशा मनशाक आचार्य करचो अशे आपस्तंब धर्मसूत्र (१.१.१.११-१२) हातूंत सांगलां. अथर्ववेदांत तेविशीं सांगला तें अशें:
आचार्य उपनयमानो ब्रह्मचारिणं कृणुते गर्भमन्तः। (११.५.३)
अर्थः आचार्य शिश्याची मूज करून, ब्रह्मचाऱ्याक (आंकवार) आपल्या गिन्यानाच्या गर्भांत प्रवेश दिता.
बौध्द आनी जैन धर्मांत आचार्य वा गणधर हांचेविशीं खोलायेन बरयिल्लें वाचूंक मेळटा. जैनांच्या विंगडविंगड पंथांत आचार्याक व्हड
