ग्रंथ सोपोंवचेपयलीं ताका मरण आयलें. गुणभद्र नांवाच्या ताच्या शिश्यान उरिल्लो ग्रंथ पुराय केलो. ह्या ग्रंथाच्या पयल्या भागांत ४८ पर्वां आनी १२,००० श्लोक आसात. तातूंत जैनाचो पयलो तीर्थंकर ऋषभदेव हाच्या जिविताचें चरित्र वर्णिलां. पयल्या भागाच्या लौकिकांत आदिपुराण आनी दुसऱ्या भागाक ‘ उत्तरपुराण ’ म्हणटात. आदिपुराणांतली ४२ पर्वां आनी ४३ व्या पर्वांतले ३ श्लोक मेळून वट्ट १०,३८० श्लोक जिनसेनान ६२० श्लोकांची रचना गुणभद्रान केल्या. जिनसेनान रचिल्ल्या आदिपुराणाचो वांटो ८४३ वर्साच्या अदमासाक पुराय जालो.
दिगंबर संप्रदायांतल्या प्रथमानुयोगाचो हो मुखेल ग्रंथ आसून जैन साहित्यांत ताका म्हत्वाची सुवात आसा. जैन लोकांच्यो सगळ्यो कथा, चरित्रां आनी भूगोल ह्या सगळ्या म्हायतीचो कवीन खूब सुंदररितीन आपल्या ग्रंथांत आस्पाव केला. जैन संप्रदायांत सगळ्यांक मान्य अशा तत्वांची म्हायती खंयच्या ना खंयच्या रूपांत ह्या ग्रंथांत करून दिल्या. ह्या उपरांतच्या ग्रंथकारांनी ह्या ग्रंथांतले उतारे ‘ आर्ष ’ म्हूण सांगल्यात. हो ग्रंथ महाकाव्याच्या तोलामोलाचो आसा. ओडलायण्यो कथा, म्होंवाळ भास, वेगवेगळी उदाहरणां, दिश्टावे, सुभाषितां आनी णव रस हांणी हो ग्रंथ पुराय नटला.
- कों. वि. सं. मं.
आदिमाता: बायलरुपी ईश्वर वेगवेगळ्या धर्मांत आनी समाजांत ईश्वर हो बायलेच्या वा दादल्याच्या रुपान कल्पिलेलो आसा. ह्या बायलरूपी ईश्वराक आदिमाता म्हणटात आनी दादलेरूपी ईश्वराक आदिपिता म्हणटात. दादलेरुपी ईश्वरापरस मनशाक बायलरुपी ईश्वराची कल्पना पयलीं आयली अशें म्हणटात. मनीसजल्माक दादलो कारण आसता काय ना हेविशीं आदिमानवांत दुबाव आशिल्लो. त्या काळांत बायल ही जननी आसा हें कळिल्ल्यान तिचेविशीं आदर आनी ममता ह्यो भावना तयार जाल्यो. आवयभक्तीचें व्हडपण आदिमातचे भक्तींत जावपाची प्रक्रिया, बापायविशीं जाण नाशिल्ल्या काळांत म्हणजेच मातृसत्ताक सामाजसंस्थेत जाली.
समेस्त आदिम, अर्दसंस्कृत आनी पूर्णसंस्कृत संवसारांतल्या धर्मांनी प्रजा, मोनजात आनी धान्य हांचे समृध्दीपासत जाय आशिल्ले सुफलताविधी मेळटात. योनी, थानां आनी लिंग ही सुफलता विधिंतलीं म्हत्वाचीं प्रतिकां आसात अशें पूर्विल्ल्या आनी आदिम संस्कृतायेच्या अध्ययनान सिध्द जालां. देखून जननशक्तिचें प्रतीक म्हळ्यार आदिमाता मानतात. धर्मशास्त्रांत शिवाची अर्धांगी पार्वती हिचो उल्लेख ‘ शक्ती ’ ह्या नांवान केल्लो दिसता आनी देवीपुजेच्या संप्रदायाक ‘ शाक्तपंथ ’ म्हणटात.
दादलेरुपी ईश्वराचे भक्तीक युयुत्सू समाजांत म्हत्व आयलें अशें म्हणटात. ह्या समाजांत परतून परतून झुजाची गरज लागताली. वैदिक आर्यांचो समाज हो झुजपी आनी झुजमोगी समाज आशिल्लो ही गजाल इंद्र ह्या युध्दरत, सशस्त्र आनी बुदवंत देवावेल्यान कळून येता. पूर्विल्ल्या ग्रीक समाजांत झ्यूस हो देव पराक्रमी आशिल्ल्यान ताका सगळ्या देवांपरस व्हड मानतात, कारण तो पराक्रमी आशिल्लो. वैदिक वाङमयांत देवी वा आदिमाता हिचें म्हत्व मेळना पूण हिंदूच्या धर्मीक कार्यांत, देवाच्या उत्सवांत देवीचें म्हत्व दिसून येता. तशेंच ज्या वाठारांत थंयच्या समाजाक झुजाची केन्नाच गरज उप्रासली ना थंय देवीक म्हत्व आशिल्लें. ही देवी फुडें देवाक फाटल्यान घालून झुजांत गरज भासतकच स्वता झुजाची देवी जाली. मार्कंडेय पुराणांत दुर्गा ही झुजदेवी कशी जाली हें ‘ सप्तशती ’ प्रकरणांत सांगलां. संवसारांतल्या कितल्याशाच क्रिस्ताआदल्या धर्मांत आनी समाजांत आदिमातेची पुजा करतात. अॅसिरियांत ‘ इश्तार ’ हिका सगळ्या देवांची जननी म्हळ्यार आदिमाता मानतात.
इजिप्त राज्यांतली इझीस, फिनिशियांतली अॅस्टोरेथ अथीना, अॅफ्रोडाइटी, डिमीटर ह्यो ग्रीक देवता, तशेंच सिबिल, मिनर्व्हा, व्हीनस आदी रोमन देवींची नामना आसा. अमेरिकेंतल्या मेक्सिको हांगा अॅझटेक आनी माया संस्कृतायेंत आदिमातेची पूजा करपाची चाल आसा. क्रिस्ताची आवय मारी ही क्रिस्ताआदल्या संस्कृतायेंतल्या सगळ्या देवांचे आवयचें रुप आसा. प्रॉटेस्टंट पंथावांगडाच हेर पूर्विल्ल्या ख्रिस्त पंथात तिका खूब म्हत्व आसा. क्रिस्ताचो बापूय जोसेफ हाच्या संबंदाशिवाय मेरीपसून क्रिस्ताचो जल्म जालो. हे कथेवेल्यान क्रिस्ताआदीं काळांत तिका आदिमातेचें स्वरूप प्राप्त जालें हे कळटा.
भारतांत आदिमातेची वा देवीची पूजा वेदपूर्व काळासावन चलत आयल्या. मोहेंजोदडो आनी हडप्पा ह्या शारांनी जाल्ल्या उत्खननांत देवीचीं जायतीं प्रतीकां मेळ्ळ्यांत. ऋग्वेद ह्या पूर्विल्ल्या ग्रंथांत दादलेरुपी देवाची स्तोत्रां चड आसलीं तरी सगळ्या देवांचीं आवय म्हूण अदितीचो बरेच कडेन उल्लेख मेळटा. वेदोत्तर काळांत भारतांत हिंदू धर्मांत, काली, लक्ष्मी, सरस्वती, दुर्गा, पार्वती, अंबा, भवानी, जगदंबा आदी देवींची आदिमाता म्हूण पूजा करतात. ही पूजा चडशी भारतांतल्या सगळ्या वाठारांत कितल्याशाच वर्सापयलींसावन चलत आयल्या.
- कों. वि. सं. मं.
आदिलशाय: (१४८९-१६८६) पंदराव्या शेंकड्याचे अखेरेक दक्षिण भारतांत निर्माण जाल्ली एक मुसलमानी राजसत्ता. त्या काळावयले बळीश्ट अशे बहामनी सत्तेची ताकद उणी जाल्ल्याचो फायदो घेवन त्याच राज्यांतलो विजापूरचो सुभेदार यूसुफ आदिलखान १४८९ त स्वतंत्र जालो. बहामनी सत्ता तेन्ना उत्तर मंडूसावन दक्षिणेक रायचूर मेरेन आनी उदेंतेक भोंगीर सावन अस्तंतेक दाबोळीमेरेन चलताली. ताणेंच आदिलशाय घराण्याची थापणूक केली. सुमार दोनशीं वर्सां हे सत्तेचो शेक दक्षिण भारतांत चलतालो. ह्या काळांत यूयुफ आदिलखान (१४८९-१५१०), इस्मायल आदिलशहा (१५१०-१५३५), इब्राहिम आदिलशहा (१५३५-१५५७), पयलो अली आदिलशहा (१५५७-१५८०), दुसरो इब्राहिम आदिलशहा (१५८०-१६२७), मुहंमद आदिलशहा (१६२७-१६५६), दुसरो अली आदिलशहा (१६५६-१६७२), आनी दुसरो शिकंदर आदिलशाहा (१६७२-१६८६) अशे सुलतान जावन गेले.
यूयुफ आदिलखान हुशार, कर्तबगार आनी सहिष्णू आशिल्लो. इस्मायल आदिलशहाच्या कारकीर्दींत बऱ्योच लडायो आनी कट कारस्थानां जालीं. ह्या दोनूय पयल्या सुलतानांच्यो राजवटी आदिलशाय सत्तेची बुनयाद घालपाखातीर खर्च जाल्यो. आपली सत्ता बरेभशेन चलोवचेखातीर तांकां बहामनी राज्यांतल्या अमीर बरिदावांगडा झगडचें पडलें. यूसुफान विजयनगरच्या राजावांगडा कबलात करून बरिदाचेर जैत मेळयलें. ताचे उपरांत विजयनगरच्या राजान तांचेर घुरयो घाल्ल्यो त्यो यूसुफान बरेतरेन परतायल्यो.
१५१० त यूसुफाकडल्यान गोंय घेवन पोर्तुगेजानी कुडाळसावन चित्ताकूलमेरेनच्या वाठाराचेर जैत मेळयलें. इस्मायल आदिलशहान १५२४ त पोर्तुगेजांकडल्यान साश्टी, बार्देश आनी त्या भोंवतणचो वाठार पर्थून जिखून घेतलो. इब्राहिम आनी पयलो अली आदिलशहा हांच्यामजगतीं झुजां जायत आशिल्लीं. इब्राहिमाचो दुस्मान शाहजादा अब्दुल्ला हो पोर्तुगेजांच्या आलाशिऱ्याक गेलो (१५४३). ताका पोर्तुगेजांनी पालव दिवचो न्हय देखून इब्राहिमान साश्टी आनी बार्देश हे प्रांत पोर्तुगेजांक दिले.१५७०-७१ त अली आदिलशहान मुर्तजा निजामशहा आनी कालिकतचो झामोरीन हांच्यावांगडा बरेपण करून गोंय आनी चौल जिखपाचो यत्न केलो पूण ताका जैत मेळ्ळें ना.
आदिलशाही सुलतानांक निजामशहा, कुतुबशहा, बरिदशह आनी विजयनगरच्या सत्तेवांगडा सदांच झगडचें पडलें. विजयनगरच्या राजान जिखून घेतिल्ले रायचूर, मुद्गल हे प्रांत इस्मायलान बऱ्याच फावट यत्न करून जिखून घेतले. अमीर बरिदान निजामशहाच्या पालवान विजापूराचेर जैत मेळोवपाचो यत्न केलो, पूण इस्मायल आनी इब्राहिम आदिलशहानीं ताचो पराभव करून सोलापूर जिखून घेतलें. अमीर
