बरिदाक मरण आयल्या उपरांत आदिलशहांची ताच्यावांगडा जावपी झुजां सोंपलीं.
आदिलशाय आनी निजामशाय सुलतानांमदीं १५३१ ते १५९४ मेरेन राज्य वाडोवचेखातीर लडायो जाताल्यो. निजामशहान विजयनगरचो रामराजा आनी कुतुबीकुत सुलतान हांच्या पालवान १५४३ त विजापूरच्या वाठाराचेर घुरी घाली. तेन्ना आदिलशाय प्रधान आसदखान हाणें विजयनगरच्या राजावांगडा कबलात केली. आसदखानाक मरण आयल्याउपरांत, १५४९ त निजामशहान विजयनगरच्या रामराजावांगडा कबलात करून विजापूरच्या वाठारांचेर घुरयो घाल्यो. ताणें रामराजाखातीर रायचूर आनी मुद्गल आनी स्वताखातीर कल्याणी आनी सोलापूर हीं थळां जिखून घेतलीं.
अली आदिलशहान विजयनगरच्या रामराजा वांगडा पर्थून कबलात करून निजामशहाच्यो घुरयो आळाबंदाक हाडल्यो. विजयनगर राज्याची शक्त वाडली आनी आदिलशहा आनी तांच्यामदीं संबंद इबाडूंक लागले. १५६४ त आदिलशाये वांगडा संबंद सुदारचेखातीक हुसेन निजामशहान आपली धूव चांदबिबी हिचें लग्न पयलो अली आदिलशहा हाच्यावांगडा केलें आनी सोलापूरचो किल्लो ताका दिलो. उपरांत आदिलशहा, निजामशहा, इब्राहिम कुतुबशहा आनी अली बरिद एकठांय येवन तांणी १५६५ त तालिकोटचे लडायेंत विजयनगरचें राज्य नश्ट केलें.
निजामशहा आनी आदिलशहा हांच्यामदली इश्टागत चड तेंप तिगली ना. तांच्यामदीं पर्थून सर्त लागली. मुर्तजा निजामशहा हाच्या सान वयाचो फायदो घेवन अली आदिलशहान निजामशहाक मेळिल्लो पयलींच्या विजयनगर राज्यांतले वाठार जिखून घेतले. ह्या वेळार विजापूर राज्याची शीम उत्तरेवटेन नीरा, अक्कलकोट, नळदुर्ग, कल्याणमेरेन, कांय वाठार सोडल्यार अस्तंतेक बाणकोटचे दक्षिणेवटेंतले दर्यादेगेमेरेन, दक्षिणेक तुंगभद्रा न्हंय मेरेन आनी उदेंतेक रायचूर; यादगीर, बिदरमेरेन आशिल्ली.
१५०८ त अली आदिलशहाचो खून जालो आनी ताचो पुतणयो दुसरो इब्राहिम आदिलशहा राजा जालो. तो सान आशिल्ल्यान चांदबिबी राज्यकारभार पळोवंक लागली. तिका तिच्या दिवाणाचो पालव मेळटालो. राज्यसत्तेच्या लोभान दिवाणान चांदबिबीक अटक केली, पूण रेखडीच तिची सुटका जाली. विजापूर दरबारांत दक्षिण आनी उत्तर वाठारांतल्या लोकांमदीं सत्तेखातीर सर्त लागली. हाचो फायदो घेवन मुर्तजा निजामशहान आनी कुतुबशहान विजापूरचेर घुरयो घाल्यो. इब्राहिम आदिलशहाची भयण मुर्तजा निजामशहाच्या पूताक लग्नावरवीं दिवन दोन घराण्यांमदीं पर्थून इश्टागत करपाचे यत्न जाले. हे इश्टागतीचे संबंद रोखडेच इबाडले. इब्राहिमान निजामशहाच्या वाठारांचेर घुरयो घालून खंडणी वसूल केली. १६१९ त ताणें बरिदशहाचेर घुरी घालून ताचो सगळो वाठार जिखून घेतलो.
आदिलशाय सुलतानांनी १५९४ ते १६३६ मेरेनच्या काळांत निजामशायआड आपली दुस्मानकाय विसरून मोगलांनी ताचेर केल्ले घुरयेआड ताका पालव दिलो. १६३७ त निजामशाय सोंपली.
इब्राहिमाउपरांत राजा जाल्ल्या अहंमदशहा हाचे मोगल बादशहा शहाजहान हाच्यावांगडा संबंद इबाडले. १६३१, १६३२ आनी १६३५ ह्या वर्सांनी शहाजहानान खंयचे ना खंयचे निमीत्त काडून विजापूराचेर घुरयो घाल्यो. १६३६ त दोगांयमदीं कबलात जाली. हे कबलातीवरवीं कृष्णा न्हंयचे पलतडचो वाठार मोगलांचो आनी आलतडचो वाठार आदिलशहाचो अशी वांटणी जाली. मोगलांक वर्साक २० लाख होन खंडणी दिवपाचें आदिलशहान कबूल केलें.
अली आदिलशहाच्या काळांत आदिलशाय सत्तेचें बळगें उणें जावंक लागलें. मोगल आनी मराठ्यांची ताकद वाडूंक लागली. औरंगजेबान आदिलशायेवांगडा जाल्ली पयलींची कबलात मोडून बिदर, कल्याणी आनी गुलबर्गाचेर जैत मेळयलें. १६६६ त मोगल सरदार जयसिंग हाणें विजापूराचेर घुरी घाली.
शिवाजीन आपल्या मराठ्यांक घेवन आदिलशहाचे बरेच वाठार जिखून घेवंक सुरवात केल्ली. शिवाजीक आळाबंदा हाडचेखातीर आदिलशहान बरेच यत्न केले, पूण ते फळादीक जाले नात. अफजलखान आनी सिद्दी जोहारसारके आदिलशहाचे खडेगांठ सरदार, शिवाजीआड अपेशी जाले. १६७५ मेरेन शिवाजीवांगडा आदिलशायेचीं झूजां चालूच उरलीं. शिकंदरशहाच्या करकिर्दांत मोगल आनी शिवाजीन आदिलशायेचेर घुरयो घालून आपापल्या राज्यांचो विस्तार केलो. मोगल दक्षिणेवटेन राज्यविस्तार करतात हें पळोवन शिवाजीन आदिलशहावांगडा आनी कुतुबशहा वांगडा १६७५-७६ त कबलाती केल्यो. १६८३ सावन औरंगजेबान पुराय बळान आदिलशहाचेर घुरी घाली. संभाजी आनी कुतुबशहा हांणी शिकंदर आदिलशहाक बरोच पालव दिलो, पूण १६८६ त औरंगजेबान आदिलशाय काबार केली.
आदिलशाय राज्यपध्दत सोंपी आशिल्ली. सुलतान सगळ्यांत चड बळीश्ट आसतालो. ताचे उपरांत सगळ्यांत व्हडलो अधिकारी वकील (वजीर) हो शासनाचेर नियंत्रण दवरतालो. ताच्या हातासकयल मीर जुमला आनी युसत फिऊल मुल्क हे अधिकारी आसताले. १५६५ त पयलो अली आदिलशहा हाचे कारकिर्दींत ताचो वजीर अफजलखान शिराझी हाणें खातें वांटप करून दर खात्याचेर नामनेचे अधिकारी नेमले. ही राज्यपध्दत फुडें तशीच उरली. मुहंमद आदिलशहान राज्यकारभाराविशीं नेम बरोवन दवरले.
आदिलशाय सरदारांतल्या कांय जाणांनी शिया आनी कांय जाणांनी सुन्नी पंथ आपणायल्लो. हिंदूंक आदिलशायेंत मानाची सुवात आसताली. बरेच हिंदू दरबारांत उंचेल्या अधिकाराचे सुवातेर आशिल्ले. दरबारांतलें बरेंच कामकाज मराठींतल्यान चलतालें. आदिलशाय सरदारानीं आनी सुलतानांनी बऱ्याच थळांचेर व्हड बांदकामां केल्लीं. परांडा, मिरज, सोलापूर, मुद्गल हेभायर हेर बरेचकडेन तांणी किल्ले बांदले. गेंयचें आयचें सचिवालय हो पयलींचो आदिलशहाचो राजवाडो आशिल्लो. यूसुफ आदिलशहाच्या काळांत हो राजवाडो बांदून पुराय जाल्लो. आदिलशाय राजवटीच्या काळांतले बरेच लेख गोंय (ओल्ड गोवा), गिरवडें (बारदेस), वरगांव, नार्वे (दिवचल), हडकोण (फोंडें) हांगा सांपडल्यात. हे लेख अरबी फारशी, संस्कृत आनी मराठी भासांतल्यान आसात.
संगीत, चित्रकला, वास्तुकला ह्या मळांचेरुय तांणी वावर केलो. गगनमहाल, जुम्मा मशीद, शहाबुरुज, सातमजली माळी, आनंदमहाल, आरसेमहाल, गोलघुमट ह्या सारक्यो सोबीत वास्तू आदिलशायच्या काळांत बांदिल्ल्यो. फोंडें तालुक्यांत आशिल्ली सफ्फा मशीद ही १५६० त इब्राहिम आदिलशहान बांदून घेतिल्ली. पोर्तुगेजांचो शेक गोंयचेर गाजचेपयलीं आदिलशाय राजवट गोंयांत कांय वाठारांनी चलताली.
- कों. वि. सं. मं.
आदिवासी: रान आनी दोंगर हांचो आलाशिरो घेवन, नागरी संस्कृतायेपरस पयस आनी अलिप्त राविल्ल्या संबंदीत प्रदेशांतल्या मूळ नागरिकांक ‘ आदिवासी ’ अशें सादारणपणान म्हणटात.
इंग्लीश भाशेंत ‘ आदिवासी ’ ह्या उतरांक अॅबॉरिजिनझ् ’ म्हणटात. तेभायर ‘ प्रिमिटिव्ह ’ म्हळ्यार उदरगत घडोवपाक शिकूनाशिल्ली जमात, तर ‘ सॅव्हेज ’ म्हळ्यार मागाशिल्ले वा रानवट लोक ह्या उतरांनीय ह्या जमातींक वळखतात. तेभायर वयल्या इंग्लीश उतरांनी तांचें मागशिल्लेंपण, अज्ञान आनी भोळो सभावय नदरेंत येता.
भारतांत, पूर्विल्ल्या काळांत प्रोटो ऑस्ट्रलॉइड, मंगोलाइड आनी नेग्रिटो अशें विंगडविंगड मानववंश रावताले. आयच्या ‘ आदिवासी ’ची उत्पत्ती ह्या वंशकुळयांसावन जाली, अशें मानतात.
भारतीय स्मृतिग्रंथांत आदिवासी समातीचो उल्लेख आयला. रामायणांत किरात, निषाद, शबर हांचो तर महाभारतांत पुलिंद आनी कित ह्या हिमालयांतल्या आदिवासींचो उल्लेख आयला. भारतात वन्य आदिवासींचे वाठार फुडल्या भूगोलीक विभागांत
