खाण-जेवणः आदिवासी लोक दिसांतल्यान दोन फावट जेवतात. पयलें जेवण सकाळच्या पयल्या प्रहराउपरांत तर दुसरें जेवण सूर्य अस्ताक वतकच घेतात. दोंगरी भात आनी कड्डण हीं तांचीं मुखेल अन्नां जावन आसात. तेभायर कंदमुळां, दाळ, मको, महुआ आनी चिंच ह्यो वस्तू आदिवासी खातात. आदिवासी सोंशे, चानयो, वागोळीं, हुंदीर, माकड, गाय ही जनावरां खातात. सांजवेळचें कामावेल्यान परततकच ताडी पितात.
देव-धर्मः आदिवासीचो मूळ धर्म सैमाचेर आदारिल्लो आसा. तांच्या धर्मकल्पनांत जाडप्राणवाद, पूर्वजपूजा, मृतात्मे, जीवात्मे, प्रेतात्मे वा भूतात्मे हांचो आस्पाव जाता. दोंगर, न्हंयो, झाडां हातूंत जीवात्मे रावतात, असो कमार आदिवासींचो भावार्थ आसा. पीक-पाणी, गोरवां-म्हसरां हांकां राखपी आनी पोसपी जीवात्मे आसतात. अशें कांय जमाती मानतात. मुंडा, हो आनी छोटानागपूर वाठारांतले आदिवासी आतिमानवी शक्तीक ‘ बोंगा ’ म्हणटात. मळब आनी धर्तरी हें मनशाच्या वेव्हारांत मदीं पडनात अशी समजणी आशिल्ल्यान तांची खास पूजा अर्चा करप जायना. सपाट वाठारांत रावपी आदिवासी थळाव्या देवां भायर हिंदूचे राम, कृष्ण, हनुमान, गणपती आनी महादेव ह्या देवांक भजतात. फातर, पाखां, हाडां, मणी ह्यो वस्तू लेगीत सजीव आसून तातूंत गूढ शक्ती रावता अशें तें समजतात. दुश्ट शक्तींसारक्या कांय सौम्य तशेंच उपेगी शक्तींक आदिवासी मानतात. वनस्पत, धर्तरी, सूर्य, चंद्र, गिरे हांचीय ते पूजा करतात.
अंधश्रध्दाः भारतांतले सगळे आदिवासी जादूटोण्याचेर विस्वास दवरतात. फलप्राप्तीखातीर विंगड विंगड मंत्र आनी मंत्रायिल्ल्या वस्तूंचो वापर जाता. दर एका आदिवासी जमातींत मंत्रतंत्र करपी मांत्रिक आसतात. तांकां बैगा, भगत, गूनी ह्यासारक्या वेगवेगळ्या नांवांनी वळखतात. हे मांत्रिक स्वताच्या मंत्रसामर्थ्याचेर आनी जडीबूटींवरवीं कसलोय रोग आळाबंदा हाडटात, असो समज आसा. मनशाक कसलीय बाधा जाल्यार चडशे फावट कोंब्याचो बळी दितात. वागापसून कसलोय त्रास जाल्यार मंत्रायल्ले फातर व्हरून गांवचे शीमेर हुमकळायतात. गांवांत रोगाची धाम आयल्यार मंत्राच्या बळार त्या रोगाक वाजयत-गाजयत गांवचे शीमेर हाडून सोडपाची चाल आदिवासीभितर आसा. कांय जमातींत कौल लावपाखातीर सुपांत धान्य घेवन मंत्र म्हणटात आनी तांचें ल्हान ल्हान वांटे घालून तातूंतले कण मेजतात. ह्या कणांच्या आंकड्यांचेर बरो-वायट विश्कर्श काडटात. सैमाच्यो लहरी शक्ती आळाबंदा हाडपाक, तशेंच त्या शक्तींपसून बरें कार्य सादोवपाक आदिवासी भगत, पुरोयत, देवर्शिचो सल्लो घेतात आनी तांचेकडल्यान उपाय-उपचार करतात.
लग्नप्रथाः आदिवासी समाजांत वेगवेगळ्यो लग्नाच्यो चाली आसात. त्यो अशोः
1. राक्षसविवाह वा जबरीविवाहः हो सगळ्यांत पूर्विल्लो लग्न-प्रकार. केरळांत मन्नान आनी मुथुवन जमातींत ही पध्दत चलता. लग्न थारतकच न्हवरो आपले व्हंकलेक रानांत घेवन वता. मन्नान जमातींत जर एकाद्र्या तरणाट्यालें मन एकाद्रे चलयेर बसलें आनी ते चलयेन ताचेकडेन लग्न जावप न्हंयकारलें, तर तो तरणाटो तिका घेवन रानांत पळटा. तो तिचे वांगडा कांय काळ रानांत सारता. उपरांत दोगांयचीं सोयरीं-धायरीं तांकां सोदून हाडून लग्न लावन दितात. खारिया, बिरहोर जमातींत चलो आवडटे चलयेक एकांतांत गांठून तेलहळद लायता. लग्न-संबंदाची ती मंळावी कुरू मानतात. कांय जमातींत दुसरे जमातीच्या वसतीचेर हल्ले करून चलयांक व्हरपाची पध्दत आसा.
2. सेवाविवाहः व्हंकलेच्या बापायगेर कांय काळ चाकरी करून, ते चाकरे बदला चली (व्हंकल) मेळवपाची चाल मन्नान, बैगा, गोंड, पलियन जमातींत आसा. हे पध्दतीक ‘ सेवाविवाह ’ म्हणटात. गरीबी आनी दारिद्र्याक लागून चलयेखातीर पयशे दिवप चल्याक शक्य जायना तेन्ना ते वयली पध्दत आपणायतात.
3. क्रयविवाहः कांय जमातींत चलयेचें मोल चड आशिल्ल्यान चले-चलयांचीं लग्नां जावपाक आडखळी येतात. अशा वेळार धाडशी तरनाटे जबरेन लग्न जावपाची ‘ राक्षसविवाह ’ ही पध्दत आपणायतात.
4. सोटे-लोटे लग्नः हे पध्दतींत एकामेकांच्यो भयणी एकामेकांक म्हळ्यार अदलाबदल करून दितात. दक्षिणेंतल्या जायत्या आदिवासी जमातींत ही चाल आसा. वयले पध्दतीक लागून जाका भयण ना ताचें लग्न जावप कठीण जाता. उरळी जमातींत ही चाल खूब कडक आसा. मामाचे चलयेकडेन लग्न जातात. आते भयणीकडेन लग्न जातात पूण तें प्रमाण साप्प उणे आसता.
नागा, गोंड, बैगा ह्या जमातींनी दादलो एकापरस चड बायलो करता. मालापुलयन, उरळी, पलियन, खासी, तोडा, कोट सारकिल्या जमातींत बायल एका परस चड घोव करता. वयल्या कांय जमातींत जायत्या भावांक एकच बायल आसता.
बऱ्याच आदिवासी जमातींत गोटुलची पध्दत आसता. गोटुल म्हळ्यार आदिवासी जमातींतल्या चले चलयांखातीर आशिल्ले भौशीक शयनघर. ही शयनघरां चड करून वसतीच्या मदीं आसता. कांय जमातींत ही शयनघरां वसतीसावन पयस आसतात. कांय जमातींत चले आनी चलयांखातीर एकूच शयनघर आसता, तर कांय कडेन दोगांकय वेगवेगळीं आसतात. ह्या गोटुलांनी आदिवासी जमातीक वेव्हारा पासत ज्यो ज्यो गजाली लागतात, ताचें शिकप दितात. तातूंत लैंगीक शिक्षणाचेर चड भर दितात. ह्या गोटुलांत एकठांय राविल्ल्यान चले आनी चलयो हांकां आलो जोपापडीदार वेंचून काडप सोंपें जाता. लग्न जातकच तांकां गोटुलांत रावंक मेळना.
लग्न मोड आनी पुनर्विवाहः व्यभिचार, वांझपण, विजोडपण, दादल्याभितल्ले व्यंग, खोजेंपण ह्या कारणांक लागून आदिवासी बायल ‘ लग्न मोड ’ घेवपाक शकता. एकामेकां मजगती थारावणी घेवनय दोगांय जाणां वेगळी रावंक शकतात पूण जो वा जी वेगळी जावंक सोदता ताणें/तिणें दुसऱ्याक लुकसाण भरपाय दिवंची पडटा. विधवेक दुसरें लग्न करपाचो अधिकार आसता. चड करून ती धाकल्या देराकडेन लग्न जाता. आदिवासी जमातीच्या लग्नांचें खाशेलेपण म्हळ्यार ते चलयांक वयांत येतकच लग्न करतात. दक्षिणेतल्यो कांय जमाती मात हाका आडवाद आसात.
मरणप्रथाः आदिवासी जमातींत निमणे संस्कार करपाचे विधी वेगवेगळे आनी विचित्र आसतात. कांय आदिवासी मरणपंथाक लागिल्ल्या मनशांचे प्राण वचपाक आडखळ येंवची न्हय म्हूण घरांचीं दारां-जनेलां, उक्तीं करतात. नीलगिरीचे आदिवासी मेल्ल्या मनशाचे तकलेचे केंस कातरून काडटात आनी जतनायेन सांबाळून दवरतात. सवर आदिवासींत मेल्ल्या मनशाक व्हरपाचें काम बायलो करतात. मेल्ल्या मनशावांगडा ताच्यो वस्तू, कपडे पुरतात वा लासतात. दक्षिणेकडेन पांय करून मडें पुरतात. हालीं जायत्यो जमाती प्रेतां लासपाक लागल्यात. रोगान वा साथीन पेड्ड्यार जाल्ल्या वायटकाराक तशेंच पांच वर्सां भितल्ल्या ल्हान भुरग्यांक पुरतात. गुरवार बायल मेल्यार तिका पयस रानांत व्हरून पुरतात.
मेल्ले कुडीक तेल हळद लायतात. मडें लासचे पयलीं ते सुवातीर कोंबो वा बोकडो मारतात. दादल्यांखातीर सात थरांचें आनी बायलांखातीर आठ थरांचें सर्ण रचतात. सर्णाक जाणटो मनीस अग्नी दिता. त्या वेळार हेर लोक धोल वाजयत नाचतात-गायतात. अर्दे मडें जळटकच पुरोयत हातांत एक बडी घेवन मृतात्म्याक हो संवसार सोडून सर्गांत वचपाक सांगता. उपरांत तो ती बडी मोडून जळट्या सर्णांत उडयता. मरणाच्या णव्या दिसा मृतात्म्याक परतो आपोवपाचो विधी चडशे आदिवासी करतात. त्या दिसा मेल्ल्याचीं सोयरीं-धायरीं न्हंयचे देगेन वचून मेल्ल्याचें नांव घेवन उलो मारतात. उपरांत उदकांतले किडे वा
