नुस्तें ‘ मृतात्मो ’ म्हणून घरा हाडटात.
मरणाघरांतले दादले केंस कातरतात. हें काम म्हालो करीना तर घरांतलीं सोयरीं-धायरीं करतात. बैगा आनी नागा आदिवासी धाव्या दिसा ‘ कुंडामिलाना ’ हो विधी करतात. गोंड आदिवासी ‘ कोज्जी ’ नांवाचो विधी करतात. सवर ह्या आदिवासींत मडें जळटकच पुरोयत तांच्यो सगळ्यो अस्थी एकठांय करता आनी मरण कशें आयलें हाचो सोद लायता. उपरांत तीं हाडां एका फोणकुलांत पुरून यादस्तीक बांदतात.
कलाकुसरः आदिवासी कलेंत एक वेगळेंपण दिसून येता. घरांवेले नक्षीकाम, मसुंडीतले कोरांतिल्ले खांब, दबाज्यांवेळावेलो तांचो भेस, अलंकार, रूपडीं देवदेवतांच्यो आकृतायो हातूंतल्यान तांचे कलेचें खाशेलेंपण दिसून येता. नागा जमातीचो भेस, मिझुच्यो तोपयो, खोटले, वाद्यां, नुस्तें पागपाची जाळीं हातूंतली रंगत- संगत अप्रूप आसता. नक्षीकाम, कोरीवकाम हातूंतय कलात्मकता दिश्टी पडटा. आंगार गोंदोवन घेवप, सुवाळ्यांवेळार कुडीक रंग लावप, केशभूशा करप, गळ्यांत तरांतरांच्यो माळो घालप हे प्रकार दिसतात. नागालँड आनी मणिपुरांत कपडे जमातीभितरच विणटात. बोडो जमातींत झाडाचे सालीथावन भेस तयार करतात. गदाबा लोक वागाचे कातीसारके पट्या-पट्यांचे कपडे विणटात. आंगाखांदार घालपाक येवपी वस्तींभितर आदिवासी चडांतचड कवड्यांचो उपेग करतात.
माडिया जमातींत सुवाळ्यांवेळार कोंड्याचे तोपयेचेर जंगली गायेचें शिंग आनी मोराचें पांख लायतात. सावरा जमातींत कोंड्याचे तोपयेक रंगीत कागद लायतात कांय जमातीचे लोक तकलेक वेगवेगळ्या सवण्यांचीं पाखां खोयतात. माडिया, मुडिया आनी कोंड जमातीचे लोक तंबाखू दवरपाखातीर कलाकुसर केल्ले डबे आनी बोटवे वापरतात. कोंडो कोरांतून वांटकुळ्यो, कासव, आंबो, नुस्तें आनी हेर आकाराच्यो तंबाखूच्यो डबयो ते तयार करतात. लग्नावेळार दीप-स्तंभ करपाची चाल आसा. माडिया, मुडिया, भिल्ल, कोरकू, गोंड जमातींत मेल्ल्या मनशाचे यादीक फातराचे वा लांकडाचे कोरांतिल्ले खांब बांदतात. दारार वा वण्टीर जनावरांचीं चित्रां कोरांततात. तशेंच गणचिन्हदर्शक खेळणी घडयतात. नृत्य वा हेर धर्मीक वा भौशीक सुवाळ्यांत आदिवासी लोक भडक कपडे घालून नृत्य वा नकलो करतात. आदिवासी दिसपट्ट्या जिणेतले प्रसंग युवाघरांचेर आनी घरांच्या दारांचेर कोरांततात. घरांतल्या वण्टींचेर देवाधर्माची चित्रां रंगयतात. आदिवासी कलेचें खाशेलेंपण म्हळ्यार ते हीं सगळीं चित्रां रंगयतना, कोरांततना थळाव्या साधनांचो उपेग करतात.
नृत्यः आदिवासीच्या नृत्यांचो जल्म सैमीक शक्तीक खोशी करपाक जाला अशें मानतात. सैमाक संतुश्ट केल्यार पीक-पाणी खूब येता, शिकार बरी मेळटा अशी तांची समजूत आसा. सण-परबो आनी मरणा वेळार लेगीत तांचीं नृत्यां जातात. आदिवासीच्या जायत्या नृत्यांत दादले-बायलो, चले-चलयो एकठांय येवन नाचतात. हीं नृत्यां अर्थपूर्ण आसतात. तांच्या नृत्यांतले पदन्यास, आंगमोडप, तोंडातलीं उतरां अप्रूप आसतात. हीं नृत्यां कांय फावट सैमीक प्रकियेचें अनुकरण आसता तर कांय फावट देव-देवतांच्या स्वभावाची कुरू (निदर्शन) आसता. आदिवासींचें जिवीत दुख्ख, खंत, गरिबी हांणी भरिल्लें आसता. ह्यो सगळ्यो चिंता विसरप, हो ह्या नृत्याफाटलो एक हेत आसता. करमा, बिहु, बापरब हीं आदिवासी नृत्यां बरीच नांवाजल्ली आसात.
उद्देगधंदे-वेवसायः आसामांतले आदिवासी विणकामाचे कलेंत फिशाल आसात. तेभायर ते लाकडाचेर कोरीवकाम करतात आनी सोबीत खेळणी घडयतात. लुशाई आदिवासींतय विणकामाची कला वाडीक लागल्या. अबोर, बोडो आदिवासी लोकरीसावन कपडे विणटात. मिश्मी बायलो दादल्याखातीर सुंदर कोट विणटात. खाम्पटी लोक लाकडी कोरीव काम करपाक खांपे आसतात. जायते आदिवासी बेत आनी कोंडे हांच्यासावन जायत्यो वस्तू घडयतात. सद्या त्या त्या प्रदेशांतल्या सरकाराकडल्यान तांकां फाटबळ मेळटा.
अर्थीक आनी शिक्षणीक उदरगतः 1947 सालांत भारत स्वतंत्र जातकच आदिवासीचे उदरगतीखातीर सरकारान लक्ष घालें. स्वतंत्रतायेउपरांत भारतीय घटनेंत एक स्वतंत्र कलम घालून आसाम प्रांतांत आदिवासी लोकांनी व्यापिल्ल्या वाठाराचो राज्यकारभार चलवपाक एक खासा शासकाची नेमणूक जाली. जमनीचें वांटप, कर, शिक्षण, व्याज, वेपार सारकिल्या वेव्हाराची वेवस्था पळोवपाची जापसालदारकी ताचेर सोंपयल्ली. भारताच्या हेर राज्यांत जंय आदिवासी वसती आसा, थंय आदिवासींच्यो अडचणी सोडोवपाक ‘ ट्रायबल् अॅड्व्हायझरी काउन्सिल ’ ची थापणूक केल्या. सद्या ह्या काउन्सिलांचो आंकडो इकरा आसा. ह्या काउन्सिलांसंबंदी कसलीय गरजेची तजवीज करपाक राष्ट्रपतीक पुराय अधिकार दिल्यात. घटनेन आनीक एका कलमावरवीं सरकारी नोकरेंत आदिवासी जमातींक लोकसंख्येच्या प्रमाणांत जागे राखून दवरपाची तजवीज केल्या.
भारतीय घटनेन लोकसभेंत आनी विधानसभेंत आदिवासी जमातींक लोकसंख्येच्या प्रमाणांत आपले प्रतिनिधी नेमपाक मान्यताय दिल्या. सुर्वेक ही मान्यताय धा वर्सांखातीर आसली. सद्या ती आनीकय कांय वर्सांखातीर वाडयल्या.
आदिवासी लोकांचे हितसंबंद राखपाखातीर तेचपरी तांच्या सबंदान चलणूकेंत आशिल्ल्या कायद्यांक पाळो दितात काय ना हांचेर नदर दवरपाखातीर सरकारान कमिशनराची नेमणूक केल्या.
समाजीक आनी अर्थीक मळार आदिवासींचे हित-संबंद सांबळपाखातीर ज्यो येवजणी सरकारान तयार केल्यात, तांची अंमलबजावणी 1953 उपरांत जावपाक लागली. तेखातीर केंद्र सरकार अनुदान दिता.
पयले पंचवर्सुकी येवजणेंत आदिवासी समाजकल्याण कार्यावळीचेर चड भर दिल्लो. तेखातीर केंद्र आनी राज्य सरकारान आपलो निधी वेगळो काडून दवरला. समाजकल्याण चळवळ नेटान चालीक लावपाक शिक्षणविभाग, अर्थीक पुनर्रचणूकविभाग आनी संकीर्णविभाग ह्या तीन स्वतंत्र विभागांची थापणूक जाल्या.
गोंयचे आदिवासीः कोळी, गावडे आनी कुणबी जमाती गोंयच्यो सगळ्यांत आदल्यो म्हळ्यार आदिवासी अशें मानतात. कोल गावडे आनी कुणबी ह्यो जमाती प्रोटो-ऑस्ट्रालॉइड वंशकुळयेच्यो आसात.
गोंयच्या ह्या आदिवासी जमातींनी गोंयांत सगळ्यांत पयलीं शेत रोवपाची पध्दत सुरू केली, अशें श्री. बा. द. सातोस्कार म्हणटात. डॉ. ऑपर्टच्या सिध्दान्ताप्रमाण आर्य लोकांनी ज्या वाठाराक आर्यावर्त हें नांव दिलें, त्या वाठारांतल्या विंध्योत्तर प्रदेशांत ह्यो जमाती रावताल्यो. कोल वा कोळी जमात दोंगरी वाठारांत रावताली. थंयसावन ही जमात सपाट वाठारांत आयली. थंय ते शेत रोवपाक लागले. कांय जाण दर्यादेगेर गेले आनी नुस्तेकार वा व्हडेंकार जाले. उदेंत गुजरातांत ‘ कोळवण ’ नांवाचो वाठार आसा. हो वाठार डांग सावन मुसा देगणा मेरेन पातळ्ळा. थंय तांची बरीच वसती आसा. थंयच्यान अस्तंत देगेवेल्यान दमण, वसई, मुबंय, कुलाबा, रत्नागिरी ह्या गांवांतल्यान ही जमात गोंयांत आयली. आयज कोल जमात हेर जमातींत भरसून गेल्ल्यान तांची वारस जमात हांगा दिसना.
गांव ह्या उतरावेल्यान ‘ गावडा ’ हें उतर आयलां अशी व्युत्पत्ती कांय प्रमाणांत समा मानूं येता. गावड्यांभितर ग्रामसंस्था पध्दत आसा. ते नदरेन गांव वसवपी लोकांक ‘ गावडे ’ हे नांव पडलें अशें म्हणू येता. डॉ. ऑपर्ट हांच्या मतान गोंड आनी गावडा एकेच जमातीची दोन गांवां आसात. ही गौड जमात आसून ती उत्तरेकडल्यान दक्षिणेत येवन थीर जाली. गोंयच्या गावड्यांभितर गावडे आनी मीठगावडे अशे दोन प्रकार आसात. मीठगावडे फकत मीठाचें उत्पादन करतात. हेरांक निखटे ‘ गावडे ’ म्हणटात.
कुणबी ह्या उतराची व्युत्पत्ती ‘ कुटुंबिन ’ ह्या उतरावेल्यान जाली अशें म्हणटात. ह्या उतराचो अर्थ ‘ कुटुंब करून रावपी गृहस्थ ’ असो जाता. डॉ.
