तण मेंढरांक चरपाखातीर उपेगी पडटा.
रानवट मोनजातीभितर तरस, कोलो आनी खोकड हांचो आस्पाव जाता. ल्हान मेरवांचे मेरवांचे पंगड, सारंग तशेंच चिचुंद्री, साळ, वाळवंटी सोंशे, वागोळीं हेय प्राणी सांपडटात. बीव्हर, रानवट गाडव आनी कोलसुणीं हीं जनावरां सामकीं उणीं आसात. रानवटी हांयस, हंस आनी तितर हीं सुकणीं बऱ्याच प्रमाणांत हांगा आसात. शहामृग सामकेच उणे जाल्यात. गिद, घुघम, डोमकावळे आनी बुझाई (एक हिंस्री सुकणें) हीं सुकणीं युफ्रेटीसच्या वाठारांत सांपडटात. बहिरी ससाण्यांक शिकारेचें शिक्षण दितात. जळारां, वाळवंटी मूस, सादे मूस हांकांलागून मलेरिया, दोळ्यांचे आऩी चामडेचे रोग जातात, इकरांतल्या वॉडी वाठारांत टोळ आसात.
इतिहास: इराकांत विंगडविंगड संसक्तायांचो जल्म जाल्लो. इ.स.प. 3000 वर्सांआदीं सुमेरी लोकांक इराकांत आपलो राबीतो केल्लो. सुमेरियन संस्कृताय ही इराकांतलीं सगळ्यांक पोरनी संस्कृताय अशें मानतात. इ.स.प. सुमार 2500 वर्सा लॅगॅश ह्या सुमेरी नगरारज्यान चार हेर नगरराज्यांचेर जैत मेळोवन आपलो शेक नैर्ऋत्य इराणांत आशिल्ले ईलम संस्कृतायेमेरेन पावयलो. मोहेंजोदाडो आनी सुमेरियन संस्कृतायांमदीं बरेंच सारकेपण दिसून येता. पूर्विल्ल्या काळांत भारत आनी सुमेर हांचेमदीं लागींचे संबंद आशिल्ल्याचोय पुरावो मेळटात. सुमेरी वेगळें राज्य तयार केले. पूण परक्यांच्या घुरयांक लागून तें काबार जालें. दक्षिण इराकांत ताचे उपरांत बॅबिलोनियन संस्कृतायेची पुरापणान उदरगत जाली. पूण फुडें कॅसायटांच्या घुरयांक लागून ही संस्कृताय भूंयभरवण जाली. इ.स.प. सुमार 1600 वर्सा अक्कड आनी सुमेर साम्राज्यांचो पुरायपणान नाश जालो. हाचे फुडलीं 1000 वर्सां कांयच म्हत्वाच्यो गजालीं घडनासतना गेलीं.
उत्तर इराकांत मात नवीं नवीं राज्यां तयार जातालीं. तांतलें मितानी हें पयलें राज्य. शस्त्रांखातीर लोखणाचो उपेग करून घेवपाची कला ते जाणा आशिल्ले अशें दिसून येता. हिटाइट ह्या मायनर आशियाच्या राज्यकर्त्यांनी मितानीचेर जैत मेळयले आनी हिटाइटांचो राजा शुबिलुलिउमा हाचे राजवटींत (इ.स.प. सुमार 1390-1350 वर्सा) तांचो विस्तार इराणाच्या आखातामेरेन जालो. आसिरियनांक मितानी आनी हिटाइट साम्राज्यां काबार करूंक येस मेळ्ळे. पयलो आदादनिरारी (इ.स.प. सुमार 1300) आनी पयलो टिगलॅथ-पिलीझर (इ.स.प सुमार 1200) ह्या दोगा आसिरियन राजांनी उर्रातू पंगडांक नश्ट करून व्हड लश्कर उबारलें. दुसरो असुरनासिरपाल हाचे राजवटींत आसिरियन साम्राज्याची थापणूक जाली. ह्या सम्राज्याचे उदरगतीच्या काळांत (इयसयपय 883-626) उर्रातू, आर्मेनिया, बॅबिलोनिया, सिरिया, ईजिप्त आनी इराणाचो कांय वाठार, तांचे सत्तेखाला आशिल्लो. पूण रोकडेंच इराणी लोकांनी इराकाचेर जैत मेळोवन इ.स.प. 539-538 वर्सा बॅबिलनाचेर आपली सत्ता हाडली. ताचे उपरांत आशिया मायनर सावन पंजाबामेरेन आनी दक्षिण रशियासवन ईजिप्त मेरेन पातळिल्ल्या एकेमेनिडी साम्राज्याच्या शेकातळा इराक चिड्डून उरलें. इ.स.प चवथ्या शेंकड्यांत अलेक्झेंडर द ग्रेट हाणें इराणी साम्राज्याक कबार करून (इ.स.प. 334-323) इराक आपल्या हाताखाला घेतलें. फुडें हांगा राजकी परिवर्तन बरेंच जालें. अलेक्झेंडरा फाटल्यान सेल्यूकस आनी ताचे वंशज, तांच्या उपरांत पार्थियन, रोमन आनी रोमनां फाटेफाट सॅसॅनिडी राजांनी इराकाचेर शेक गाजयलो. अरबांनी 634 सावन इराकाचेर घुरयो घालूंक सुरवात केली. 637 त कादिसिया हांगाचे लडायेंत सॅसिनिडी राज्याची राजधनी टेसिफॉन अरबांच्या हातांत आयली. नाहावांद हांगा जाल्ल्या ते उपरांतच्या झुजांत सॅसिनिडी राजांक हार खावची पडली. 641 त अरबांनी मोसूल जिखलें. फुडलीं शंबर वर्सां कूफा आनी बसरा हीं इकरांतलीं शारां मुस्लीम राजवटीची बुन्याद जावन गेलीं. उस्मान खलीफाचो 656 वर्सा खून जाल्या उपरांत हांगा यादवी सुरू जाली. 661 त मुआविया खलीफा जालो आनी फुडल्या शंबर वर्सांमेरेन अरब साम्राज्याचें म्हत्व वाडलें. उमथ्या खिलाफतीक विरोध करपातखातीर इराकांत बऱ्योच चळवळी जाल्यो. निमणी ही राजवट 750 वर्सा काबार जावन अब्बासी खिलाफती सत्तेर आयली. अबाबसी खिलाफतीन इराकाचेर 754-1258 ह्या काळांत राज्य चलयलें. हारून अल् रशीद (766-809) हाचे राजवटींत तर उदरगत सामकी तेंगशेर पाविल्ली. गिन्यान, विज्ञान, कला हांचें बगदाद हे केंद्र जावन थंय व्हड व्हड पंडीत, तत्वगिन्यानी, कवी, साहित्यीक, कलाकार आनी बुदवंत लोक आशिया आनी आफ्रिका खंडाच्या पयसुल्ल्या वाठारांतल्यान येवंक लागले. 1258 चंगीजखानाचो नातू हलागूखान हाणें बगदादाचेर घुरी घालून अब्बासी सत्ता सोंपयली. उपरांत इराक हें मंगोल, तार्तर, इराणी, कुर्द आनी तुर्क ह्या लोकांच्या एकमेकांमदल्या झगड्यांचें केंद्र जालें. सफाविद आनी ऑटोमन तुर्क हांचेमदीं इराकाविशीं 1514 त जें झूज चालू जाल्लें, तें 1639 मेरेन चालू उरलें. इराकाचेर ऑटोमन तुर्कांचें शासन 1831 उपरांतच्या अस्तंतेच्या देशांतल्या यांत्रिणीकरणाचो मात्सो प्रभाव इकाराचेर दिसूंक लागलो. 1836 त हांगाच्या न्हंयांनी वाफोरांची येरादारी चालू जाली. ग्रेट ब्रिटन आनी ऑटोमन साम्राज्य हांचेमजगतीं नोव्हेंबर 1914 त झूज पेटलें. ब्रिटीश सैन्यान बळाच्या नेटार बरेंच वाठार जिखून घेतले. 1908 तल्या यंग टर्क क्रांतीउपरांत इराकांत राश्ट्रवादाक नेट आयिल्लो. हांगाच्या थळाव्या फुडाऱ्यांनी हेर संघटना कडल्यान पालव घेवन इराकाखातीर स्वायत्त राज्याची मागणी केली. एप्रिल 1920 त सॅन रेमोच्या अधिवेशनांतल्यान ब्रिटिशांनी इराकाचेर अप्रत्यक्ष सत्ता चलोवंक सुरवात केल्या उपरांत दक्षिण इराकांतल्या पंगडामदीं बंड सुरू जालें. ऑक्टोबर 1920 च्या हांगाचें लश्करी प्रशासन फाटीं घेतलें आनी ब्रिटिशांच्या सांगण्याप्रमाण वागपी आनी इराकांतल्या प्रशासनाक जबाबदार आसपी अरब राज्य परिशद अस्तित्वांत आयली. अमीर फैझल इब्न हुसेन हो हांगाचो सत्ताधीश जालो. इराकांतल्या अतिरेकी राश्ट्रवाद्यांची पर्वा करिनासताना 10 ऑक्टोबर 1922 दिसा इराक आनी ग्रेट ब्रिटन हांचे मजगतीं एक कबलात जाली. हे कबलातींतल्यान ब्रिटनाक तांच्या इराकांतल्या कांय हक्कांबाबत राखण मेळोवन दिली. 3 ऑक्टोबर 1932 दिसा इराक एक स्वतंत्र देशाच्या नात्यान राश्ट्रसंघाचो सभासद जालो.
1932 उपरांत इराकाक कितल्याशाच अडचणींक आनी प्रस्नांक तोंड दिवचें पडलें. शिया आनी सुन्नी लोकांमदलीं झगडीं, कूर्द लोकांचे प्रस्न, कुर्दिस्तान ह्या स्वतंत्र राज्याची मागणी, आसिरियन हे अल्पसंख्य जमातीचे प्रस्न, अश्यो तरांतरांच्यो अडचणी मुखार आयल्यो. ऑक्टोबर 1936 त जनरल ब्रक सिदकी हाच्या फुडारपणाखाल लश्करान सत्तेंत बदल हाडलो. पूण हे नवे राजवटीनय सुदारणा घडोवन हाडल्योनात. 1937 त ब्रक सिदकीचो खून जालो. ह्या काळांत तेल उद्देगाची उदरगत घडून येताली आनी ही गजाल इराकाचे नदरेन म्हत्वाची आशिल्ली. इराकी, मोसून आनी बसरा ह्या तेल कंपन्यांक तेल उत्पादनाच्या बाबतींत सवलती दिल्यो. 1937 त इराकान तुर्कस्तान, इराण आनी अफगाणिस्तान ह्या राश्ट्रांवांगडा सदबाद कबलात केली. हे कबलातींत, चारूय देशांच्या एकसारक्या प्रस्नांचेर आनी संबंदाचेर एकवटान विचार जांवचो अशें थारलें. 1937 उपरांत ग्रेट ब्रिटन आनी इराक हांचे संबंद इबाडले आनी दोगांयमदीं गैरसमज उत्पन्न जाले. ह्या काळांत देशाचेर जर्मनीचो बरोच प्रभाव आशिल्लो. 1941 त लश्करी अधिकाऱ्यांनी रशीद अली-गैलानीच्या फुडापणाखाल पर्थून एकदां सत्ता बदलली. गैलानी राजवटान ब्रिटीश सैन्याक इराकांतल्यान वचपाची परवानगी न्यकारली, ताका लागून दोनूय देशांमदीं झूज जालें आनी मे 1941 त ब्रिटनान
