‘केणभार’ आदी पांच रूपकां एक अंकी आसात. विश्वनाथाच्या ‘साहित्य दर्पणांत’ उपरूपकाचे जे अठरा प्रकार दिल्यात तातूंत गोष्टी, नाट्यरासक, उल्लाप्य, प्रेड:खण, रासक, श्रीगदित, विलासिका, हल्लीश, ह्या एकांकींचो आस्पाव जाता. ‘रैवतमदनिका’ , ‘वालिवध’, ‘मनेकाहितम्’, ‘ मेनकाहितम्’, ‘देवीमहादेवम' अादी कांय रुपाक देखीक मेळटात.एकांकीच हे प्रकार विशय, दादले तशेंच बायल संवगांची संख्या, नायक नायिकेचो भेद, वृत्तींतले वेगळेपण, भाशाभेद ह्या गजालींचेर आदारीत आसतात. चडडशा संस्कृत एकांकींत हींदोन लक्षणां मेळटात. १. कथानक रचणुकेंत ज्यो पांच संधी आसतात तातूंतलयो दोन संधी ‘गर्भ’ आनी ‘विमर्श’ एकांकीखत आसनात. म्हळ्यार कथानक रोखडेंच फलप्राप्तीकडेन वता. २. एकांकी नृत्यप्रधान आशिल्ल्यान ‘कौशिकी’ आनी ‘भारती’ ह्या दोन वृत्तींचो थंय चडसो वापर जाता.
अस्तंतेकडली एकांकी: खंयच्याय देशाच्या साहित्य प्रकारांत एकांकीचें मूळ बरेंच खोल गेल्लें दिश्टी पडटा. चडशीं पूर्विल्लीं ग्रीक नाटकां एकांकीच आसात. कलेचे नदरेन पळेल्यार पंदराव्या ते सतराव्या शेंकड्यांत इटालींत जीं ल्हान प्रहसनां जातालीं, तातूंत आर्विल्ल्या एकांकीचीं मेळटात. मदल्या काळांत इंग्लंड आनी हेर देशांत जीं वेगवेळेच तरेचीं आनी गूढ नाटकां जातालीं तातूंतय एकांकीचें मूळ रूप दिसून येता. इंग्लंडांत १७९० वर्सा एकांकी ह्या नाट्यप्रकारान नाट्य प्रेक्षकांचें लक्ष ओडून घेतलें. ऋपरांत ‘कर्टन रेझर’ (Curtain Raiser) हो नाट्यप्रकार रंगमाचयेचेर आयलो. वेळार येवपी लोकांक, उसरां येवपी लोकांक लागून त्रास जातालो. तेन्ना तांचे मन घुस्पावन दवरचे खातीर रंगमाचयेच्या मुखेल्यांनी दोन पात्रांचो प्रहसनपूर्ण संवाद रचलो. अशा प्रकारच्या स्वतंत्र संवादाक ‘कर्टन रेझर’ म्हण्टात. हातूंत कथानका वांगडाच जिवितांतलें सत्य आनी नाटकांतल्या व्दंव्दाचो उणाव आशता. फुडें ह्या कर्टन रेझरांच्या जाग्यार वास्तव जिविताचेर आदारीत कथानक आनी जोडपातरां घेवन ल्हान नाटकांची सुरवात जाली.ह्या नाटकाचे उदरगतीचें पयलें पावल म्हळ्यार एकांकी. आर्विल्ल्या युगांतल्या एकाखकीची बुन्याद अस्तंत राश्ट्रांनी घाली अशें म्हण्टात.
इंग्लीश एकांकीवरवीं वयल्या पांवड्यावेलें वाड्.मयीन मनोरंजन जालेंच, ते भायर नाटक आनी नाट्तशास्त्र हांचीय गोडी निर्माण जाली. इग्लंडांतले ‘ब्रिटीश ड्रामा लीग’ आनी अमेरिकेंतलें ‘लिट्ल थिएटर’ चळवळीन एकांकीक नामना मेळोवन दिली. १९०३ वर्सा, डब्यू. डब्यू. जेकब्स हाच्या ‘द मंकीज पॉ’ (माकडाचो बचको) लघुकथेच्या नाट्यरपांतराक रंगमाचयेर यश लेळ्ळें. पूण हौशी मंडळांनी आनी ‘लिटल थिएटरांनी’ ह्यो प्रहसनाच्यो एकांकी हातांत घेतकच तांकां खरें चैतन्य मेळ्ळें. टेनेसी विल्यम्स, क्लिफर्ड ओडेट्स, कॉफ्मन, जेम्स बेरी, बर्नार्ड शॉ, जॉन ड्रिंकवॉटर, पिनेरो ए. ए. मिल्न, स्ट्रिंडबर्ग, सिंग, ब्रिगहास, जां पॉल सार्त्र, रवींद्रनाथ टागोर हांच्या एकांकींक बरीच नामना मेळ्ळी. हिंदी एकांकी: हिंदी एकांकीची सुरवात भारतेंदु हरिश्चंद्राच्या कालासावन जालो अशें मानतात. हिंदी एकांकीच्या इतिहासाची चार भागांत विभागणी केल्या. भारतेंदु उपरांतचो काळ जयशंकर प्रसादाचो, तिसरो काळ भुवनेश्वर प्रसादाचो आनी चवथो काळ रामकुभार वर्माचो, जांणी १९५५ वर्सासावन एकांकी बरोवंक सुरू केल्यो आनी जे अजुनय करतात तांचो आस्पाव हे काळाविभागणेंत करूंक ना. भारतेंदु काळांत दोन प्रकारच्यो हिंदी एकांकी बरयताले. पयलो प्रकार अणकारिल्ल्यो एकांकी आनी दुसरो वास्तवतेचेर आदारीत बरयल्ल्यो एकांकी. ह्या काळांत भारतेंदु वांगडा राधाचरण गोस्वामी, अयोध्यासिंह उपाध्याय, किशोरीलाल गोस्वामी, राधाकृष्णादास, बीकादत्त व्यास आदी जायत्या एकांकीकारांनी एकांकी बरयल्यो. दुस-या काळांत जयशंकर प्रसाद हाणें ‘एक घूट’ ही एकामकी बरयली.तिचेर संस्कृताचो आनी बंगालच्या माध्यमांतल्यान आयिल्ले अस्तंती एकांकीचो प्रभाव आसा. ह्या काळांत जयशंकर प्रसाद सोडून हेरांनी एकांकीचें बरप केल्लें दिसना. हिंदी एकांकीची तिसरी काळ भुवनेश्वर प्रसादाच्या ‘कारवॉं’ ह्या संग्रहान सुरू जाता. हातूंत स एकांकी आसात. ह्या काळांत सत्येंद्र (कुनाल), पृत्वीनाथ शर्मा (दुविधा), राजकुमार वर्मा(पृथ्वीराज की ऑंखे) हांणी कांय एकांकीचें बरप केलें. ह्या एकांकीनी लग्नाच्यो, समाजीक आनी साम्यवादी राजनीतीक अडचणी चड प्रमाणांत दिश्टी पडटात. १९३४ त जेन्ना रेडिओ प्रसारण जांवंक लागलें तेन्ना तातूंत एकांकीकूय वाव मेळ्ळो. अशे तरेन रेडिओ एकांकी वा ध्वनी नाटकांची संख्या वाडत गेली.
चवथ्या काळांत एकांकीचें स्वरूप बदलत गरेल्लें दिश्टी पडटा. ह्या काळाची सुरवात डॉ. रामकुमार वर्मा हाच्या ‘रेश्मी टाई’ ह्या एकांकी झेल्यान जाली. ह्या काळांतपहाडी युग युग व्दारा शक्तिपूजा, दो कलाकार (भगवतीचरण वर्मा), रीढ की हड्डी (जगदिशच्रंद माथूर), दो अतिथी (उदय शंकर भट्ट) आदी जायत्यो एकांकी तयार जाल्यो. ह्या एकांकी वरवीं एकांकीकारांनी समाजांतले सगळे विशय हाताळिल्ले दिसतात.
पांचव्या काळांत वेगवेगळे तरेच्या हिंदी एकांकींची सुरवात जाली. हातूंत रंगमाची एकामकीभायर ओपन एअर एकांकी, चित्र एकांकी (दूरदर्शनावेली), रस्ता नाट्य आदींचो आस्पाव जाता. ह्या काळांतल्या एकांकींनी एक तर अस्तंती निर्मितीचो कठोरपणान वापर केला वा तातूंत प्रतिभा आनी बुद्दीन नवें वस्तूविधान वा नव्या भावनांवरवीं खरें रूप निर्माण केलां. जिवितांतल्यो नव्यो तरा, तांची आस, निर्शेणी, ल्हान ल्हान अडचणी आदी बरेच विशय हिंदी एकांकींनी आयल्यात. मराठी एकांकी: तंजावरच्या ‘सरस्वती महाल’ह्या ग्रंथालयांत मराठी नाटकांचीं जीं हातबरपां आसात, ताचेवेल्यान मराठी एकांकी नाट्यरचणुकेचो अदमास मेळटा. सुमार १७०० वर्साची ‘श्री लक्ष्मीनारायण कल्याण नाटक’ ही नाट्यरचना मराठी एकांकीची सुरवात अशें म्हण्टात. १८७० ते १९०० मेरेन पौरणिक नाटकां वांगडा मराठी रंगमाचयेचेर प्रहसनांय करून दाखोवपाची चाल आयली. हातूंतलीं सगळीं प्रहसनां जरी एकांकी नासल्यो, तरी तातूंत खुबशीं प्रहसनां विंगडविंगड प्रवेशाच्या एकांकी स्वरूपाचीं आसात.
आर्विल्ल्या काळांत हरिभाऊ आपटे (जबबरिचा विवाह), राम गणेश गडकरी (सकाळचा अभ्यास), नाट्यछटाकार दिवाकर(ऐट करू नकोस) हांणी एकांकी बरयल्ल्याचें मेळटा. १९३० मेरेन एकांकीकडेन एक स्वतंत्र साहित्यप्रकार म्हूण पळोवप जालें ना. पूण ह्या काळांत नॉर्वेजन इब्सेनाची एक अंकी, एक प्रवेशी नाटकांची वळख घडली. ते भायर न्भोवाणी हें एक नवें माध्यम तयार जालें आनी श्रुतिकेची भरपूर निर्मिती जावंक लागली. इंग्लीश एकांकीचो स्वतंत्रपणान अभ्यास जालो. अनंत काणेकर, माधव मनिहर हाणें एकांकींतल्या विंडबनाची उदरगत केली. नाट्यनिकेतन संस्थेन मो. ग.
रांगणेकर हाच्यो तीन एकांकी ‘तुझं माझं जमेना’, ‘सतरा वर्षे’ आनी ‘फरारी’ वेवसायीक रंगमाचयेचेर जैतिवंत करून दाखयल्यो. उपरांत एकांकीच्या प्रयोगांपरस वाचाचेर चड भर दिवंक लागले. पूण पंदरा-वीस वर्सांत एकांकीकडेन एक स्वयंपूर्ण नाट्यप्रकार म्हूण पळेतात. ह्या काळांत जिविताकडेन आनी साहित्याकडेन पळोवपाचे नदरेंत क्रांतिकारक बदल घडले. वेगवेगळ्या भावनांतल्यान, प्रसंगांतल्यान, अणभवांवेल्यान नवी मराटी एकाणकी फलली. वेगवेगळ्यो नाट्य शिक्षण संस्था सुरू जाल्यो , एकांकी सर्ती जावंक लागल्यो, विध्यापीठां नाट्य शिबिरां घेवंक लागलीं. ह्या सगळ्या कारणांक लागून मराठी एकांकिचे उदरगतीक बरोच वाव मेळ्ळो. मराठी एकांकीक साहित्य आनी विजय तेंडुलकर हांकां वता. भोंवतण च्या जिवितांतलें हास्यास्पद नाट्य घेवन पु. ल. देशपांडे हाणें आपल्यो हास्य- एकांकी रंगयल्यो, जाल्यार विजय तेंडुलकराच्या नाटकांतल्यान गंभिरपणाची
