एकांकी
झांक मारता अशें म्हणप समा जातलें. वसंत सबनीस, पद्माकर डावरे, गंगाधर गाडगीळ आदींच्या विनोदी एकांकींनी आनी रत्नाकर मतकरी, वसुधा पाटील, महेश एलकुंचवार, चंद्रकांत देशपांडे हांच्या गंभीर एकांकींनी मराटी एकांकी साहित्यांत भर घाली.
– कों. वि. सं. मं.
कोंकणी एकांकी: कोंकणींत दोन वा तीन अंकी नाटक मूर्त स्वरूपांत येवचे आदीं कोंकणी रंगमाचयेचेर कोंकणी एकांकी हो पड्रकार खूब प्रभावी जावन आसलो. गोंयचे सुटकेआदीं (डिसेंबर १९६१) कोंकणी एकांकी एकांकीचें स्वरूप चडशें फार्सीकल म्हळ्यार विनोदी आसलें. कोंकणी ही गोंयची थळावी भास जाल्यान आनी तिच्या म्होंव्या रूपाक लागून फार्सीकल रूपांतले कोंकणी एकांकीक आपशींच एक खोशेलेपण प्राप्त जालें. ह्या काळांतलोच कोंकणी एकांकी हो कोंकणी रंगमाचयेवेलो एक सुरबूस, ओडलायणो असो नट्य आविश्कार.
कोंकणी भाशेंतली पयली स्वतंत्र एकांकी म्हळ्यर आचार्य रामचंद्र उर्फ राणू शंकर नायक हाची ‘चवथीचोचंद्र’ (१९३५) अशैं कांय लोक मानतात. तिचो पयलो प्रयोग पणजेंत ‘उनियांव आकादेमिक’ हे संस्थेन, संस्थेच्या वर्सा दिसा २१ डिसेंबर १९३४ क केलो. तेपयलीं शणै गोंयबाब हाणें ‘झिलबा राणो’ (१९३६) हो अरेबियन नाइट्सांतल्या अबू हसनचे काणयेच्या आदारान बरयल्लो हासौणो खेळ. मुंबयंत १७ नोव्हेंबर १९३३ दिसा बरोवन ३ डिसेंबर १९३३ दिसा गिरगांवांत, गोंयकार हिंदू सभेच्या वर्सूकी संमेलनांत तिचो पयलो प्रयोग केलो,
आचार्य राणू नायक हाणें उपरांत बरयल्ल्यो सगळ्यो एकांकी म्हळ्यार चड करून परकी भाशेंतल्या एकांकीचो अणकार वा रूपांतरां: ‘रायबा-याची व्हाड्डीक’ (१९५४), ‘दामू कुराडो’ (१९५५), ‘सोनुदादालो संवसार’ (१९५३-पोर्तुगेज), ‘एक हजार आनी तेईस’ (१९५५, इयूलियू दान्तश (१०२३) हाच्या खेळाचेर आदारीत), ‘म्हजो सर्गार आसल्लो घरकार’ (१९५३-पोर्तुगेज-आंद्रे ब्रुन) आनी ‘एकापरस एक हटी’ (१९५३ जर्मन). हातूंतली एक हजार आनी तेईस ही गंभीर स्वरूपाची जाल्यार हेर सगळ्यो विनोदी. तेभायर मुंबयसावन भायर सरपी ‘साद’ च्या ऑगस्त १९५३ च्या आंकांत ताची शिल्यल्ली शिकवण ही एकांकी उजवाडाक आयली. संवादांतलें घोटीवपण, भाशेची गिरेस्तकाय आनी वास्तव पात्रां ह्या गुणांक लागून आचार्य रामचंद्र शंकर नायक हाच्यो एकांकी १९७५ मेरेन कोंकणी रंगमाचयेचेर रंगत रावल्यो.
वसंत कारे हागेल्यो ‘रिटेदाद’, ‘नबत’, (‘साद’-फेब्रेर १९५४), गोपीनाथ विसु आरसेकार हाची ‘रवळू पै लो दिवटो’ (१९४४), डी. व्ही. काणेकार हागेली ‘म्हाळूदादली फुंकणी’ (१९५१) ह्यो एकांकी तशें पळेल्यार ‘चवथीच्या चंद्रा’ पयलीं तयार जाल्ल्यो. पूण त्यो साहित्यीक कसाक उतरल्यो नात.
१९४८ वर्सा कर्नाटक, मंगळूर हांगा लुईस मास्कारेन्यस हाणें बायबलांतले आब्रांवाचे काणयेच्या आदारान ‘आब्रांवालो यज्ञदान’ हें काव्य-नाट्य उजवाडायलें. कानडी लिपयेंतल्या आर्विल्ल्या कोंकणी साहित्याचो लुईस मास्कारेन्यस हो बपूय अशें मानतात.
१९५० ते १९६० ह्या दशकांत मुंबय आंतरमहाविध्यालयीन पांवड्यार कोंकणी एकांकीन बरीच उदरगत केली. आंतरमहाविध्यालयीन सर्ती हेर भासांवरीच कोंकणीतय जावंक लागल्यो आनी ह्यो एकांकी विध्या ह्या वर्सुकी नेमाळ्यांत उजवाडाक येवंक लागल्यो. १९५३ त मुंबयचे आकाशवाणीचेर कोंकणी विभाग सुरू जालो. थंयूय कोंकणी एकांकी श्रुतिकांक वाव मेळ्ळो. ‘साद’, ‘प्रजेचो आवाज’, ‘साळीक’ आदी नेमाळ्यांनी त्यो इजवाडाक आयल्यो. रघुवीर नेवरेकार, शंकर भांडारी, किसन कामत, अ. ना. म्हांबरो, उदय भ्रेंब्रो, विश्वनाथ संझगिरी हांणी ह्या मळार बुन्यादी वावर केलो. रघुवीर नेवरेकार हाच्यो ‘पोपेबाबाली मुंबय’ आनी ‘कोडुनिंब’, किसन कामत हाच्यो ‘दोन आनी दोन’ (१९६८) ह्या संग्रहांतल्यो चार उकांकी, संझगिरीच्यो ‘कर्तव्य’ आनी ‘भुरग्यांली मळणी’, शंकर भांडारीच्यो ‘शेट श्रृंगारता’ , ‘भाव म्हणचो न्हय धाकलो’ आनी हेर एकांकी खूब गाजल्यो. ह्या सगळ्यांमदीं प्रायोगिक कोंकणी एकांकीक फुडें व्हरपी चड म्हत्वाचो नाटककार म्हळ्यार किसन कामत. १९५० ते १९६० ह्या दशकांत गोंयचे आकाशवाणीचेर पुंडलीक नारायण दांडे हाणें जायत्यो कोंकणी श्रृतीका बरयल्यो. पूण त्यो आज संग्रहीत वा मेकळ्या रूपांतय हाताक लागनात.
१९६१ च्या डिसेंबरांत गोंय मेकळें जालें आनी गोंय हें कोंकणीचें कार्यक्षेत्र जालें. कोंकणीच्या कांय म्हालगड्यांनी हेर साहित्यप्रकारावांगडा एकांकीय बरयल्यो. मनोहरराय सरदेसाय- ‘आयज रे धोलार पडली बडी’ (नृत्यनाट्य- १९६०), ‘स्मग्लर’ (१९७५) , रवीन्द्र केळेकार- ‘मुक्ती’ (१९७५) आनी ‘तीन एके तीन’ ; चंद्रकांत पार्सेकार- ‘देंवचार’ (१९६९) आनी हेर कोंकणी एकांकी, अशोक कामत- ‘कोण कोणाचो न्ही’ , ‘ म्हजी भूंय म्हजो मोग’ , ‘अशोकांकी’ (१९६८-१९७५ ह्या काळांत उपसंग्रह) ‘उजवाडाक आयले. रघुवीर नेवरेकार आनी किसन कामत हांच्या ‘बाप्पा’ हे व्यक्तिरेखेभोंवतणी प्रहसनात्मक विनोदी एकांकी रचपाची डॉ. विनय सुर्लकार हाणें खूब फुडें व्हेली. ‘सात मजली हांसो’, ‘खांवचीं पानां’ , ‘बाप्पाली गांथन’ हे संग्रह आनी हेर जायत्यो प्रहसनात्मक एकांकी डॉ. सुर्लकारान बरयल्यो.
१९६८ वर्सा सावन गोंयची कला अकादमी, विध्यालयीन आनी महाविध्यालयीन एकांकी सर्ती घेवंक लागले आनी कोंकणी एकांकीच्या मळार एक क्रांतीच जाली. जाययते नवे एकांकीकार फुडें आयले. तातूंतलोच पुंडलीक नारायण नायक हो एक. ताचे ‘मर्णकटो’ हे अखिल भारतीय नभोनाट्य सर्तीचें १९८० वर्साचें पयलें इनाम मेळ्ळें आनी उपरांत ‘चौरंग’ (१९७३) ह्या संग्रहाक साहित्य अकादमी पुरस्कार लेळिल्ल्यान कोंकणी एकांकीकल राश्ट्रीय मान्यताय मेळ्ळी. ताच्या आकाशवाणीवेल्या नाटकुल्यांचो संग्रह ‘आकाशमंच’ (१९८७) उजवाडाक आयलो.
फाटल्या धा-पंदरा वर्सांच्या काळांत जायत्या जाणांनी एकांकी बरयल्यात. पूण संग्रह मात चड उजवाडाक येवंक नात. दत्ता नायक ‘कावळेमाम कावळेमाम’ (१९८३), मधुसूदन बोरकार- ‘हांसोळ’, हेमा नायक- ‘भायली गोड’ (१९८४), प्रकाश थळी- ‘तीन खेतीं शाणीं सुरतीं (१९८७), दत्ताराम कामत बांबोळकार- ‘ वनमहोत्सव’ (१९८९), चा. फ्रा. द कॉश्ता- ‘सुणें माजर हांसता’ (१९८८), जयमाला दणायत- ‘सप्तक’, दिलीपकुमार वि. नायक- ‘आजून शाळा सुटूक ना’ , राजू दा. नायक- ‘खूरीस उबारूंकूंच जाय’, श्रीधर कामत-‘इंतेर’, धर्मानंद वेर्णेकार-‘एक जयराम साजुलो अडवलपालकार’ ह्यो कांय उल्लेखनीय एकांकी.
शाळा-कॉलेजीच्या गॅदरींगांनी आनी कालो सारक्या उत्सवांनी तशेंच तालुका पांवड्यावेल्या सर्तीनी भरत नायक हाची ‘वेंचणूक’ ही एकांकी खूब गाजली. ताचे ‘भरें भरें टुणटुणें’ , ‘ बॉबी न्हिदता तेन्ना’ , ‘चपलाहार’, ‘तिसरे माळ्येर बस’ आनी ‘चामट्याक चिमटो’ हे संग्रह उजवाडाक आयल्यात.
कृष्णनाथ आळवणी- ‘ आमी सगळीं देड शाणीं’ , उल्हास पै रायकार- ‘बोमो द ग्रेट’ , रामदास नायक- ‘कावळे’ हाणी शालेय एकांकी बरयल्यात. गोकुळदास मुळ्वी, सुहास सावर्इकार, तानाजी हळर्णकार, शैलेशचंद्र रायकार, जे. एल्. गोयस, मीना काकोडकार, नयना आडारकार, अभयकुमार वेलींगकार, अशोक भोंसलो, एन्. शिवदास, दिलीप बोरकार, उपेन्द्र तिंबलो (अनिरूध्द बीर), तुकाराम शेट आनी हेर जायत्या जाणांनी एकांकी साहित्य रचलां. रामकृष्ण जुवारकार, सुरेश काकोडकार, पुरूषोत्तम शींगबाळ, रवीन्द्र नमशीकार हांणि कांय अणकारीत तर कांय स्वतंत्र एकांकी संहिता निर्मिल्यात.
तियात्र शैलीतली एकांकी, हो एक वेगळो नाट्य प्रकार आसुंये. पूण तियात्राची मूळ संहिता एकांकी सामकी लागींची आसा. तोमाझिन्य कार्दोझ हाणें ‘एक आंक नाटकुलीं’ हो संग्रह आनी फा. फ्रेडी द कोश्त
