हाणें वेगवेगळ्या नेमाळ्यांनी जायत्यो एकांकी उजवाडायल्यात. फा. फ्रेडी हो किसन कामत आनी डॉ. विनय सुर्लकार हाची ‘बाप्पा’ व्यक्तीरेखेची परंपरा मुखार चलयता. जॉनी एम्. हो तरणाटोय अशे तरेच्यो तियात्री-एकांकी बरयता. ताची ‘श्राप’ एकांकी खूब गाजली. गोंयाभायर महाराष्ट्र, कर्नाटक आनी केरळ ह्या राज्यांनीय कोंकणी नाटककार एकांकी बरयत आसात. मुंबयचो देवराय बैंदूर अय्यंगळ, कर्नाटकांत बाबू टी. नायक, दांडेलीचो के. एन्. राव., मंगळूरचे बि. वी. बालिगा, मोहन भंडारी, अनील पै, कुमठाचो सदानंद पुराणीक, वासुदेव शानभाग, नरहरी प्रभू हांणीय एकांकी बरयल्यात.
कर्नाटकांत इगर्जी भोंवतणी कोंकणी एकांकीक पोसवण मेळळ्या. व्ही. जे. पी. साल्दान्य, डॉल्फी लोबो, काल्सीय-मार्टीन डिसा, एस्. एस्..मिरांडा, फ्रेड फेर्नांदीश, सिरील व्हिएगस, विल्फ्रेड रिबिंबस हीं कांय ठळक एकांकीकारांचीं नांवां.
केरळांत एकांकीची व्हडलीशी परंपरा नासली, तरीय नारायण नरसिंह पै (१८७९-१९५९) सारक्यांनी थंय कांय नाटकां आनी एकांकी दाखयइयात. मंगळूर, धारवाड, रेडिओ केंद्रानीय अदींमदीं कोंकणी श्रुतिका वितरायतात.
–प्रकाश थळी
एकादस
दरेक म्हयन्याच्या शुक्ल आनी कृष्ण पक्षांतले इकरावे तिथीक ‘एकादस’ ह्या नांवान वळखतात. तिका ‘हरिदिनी’ अशेंय म्हण्टात. ही तीथ विष्णूदेवाक भोव आवडटा, म्हूण हे तिथीक विष्णूची तीथ मानतात.
उत्पत्ती: एकादशीचे उत्पत्तीविशीं दोन पुराणकथा सांगतात-मृदुमान्य नांवाचो एक राकेस शंकराक प्रसन्न करून घेवंक तप करतालो. तेन्ना शंकरान प्रसन्न जावन ताका वर दिलो ‘तुका कोणचडल्यान मरण येवचें ना, सगळ्या देवांक तूं झुजांत हरयतलो, पूण जर तुका मद भरलो जाल्यार मात एके बायलेच्या हातान तुका मरण येतलें.’ हो वर मेळटकच मृदुमान्यान देवांकडेन झूज करून विष्णूसयत सगळ्या देवांक हरयले. देव भियेवन शिवाकडेन गेले. शिवाच्यानूय कांयच करूंक जायना हें पळोवन ते एके होंवरींत वचून लिपले. थंय तांच्या सगळ्या एकठांय जाल्ल्या उस्वासांतल्यान एक देवी तयार जाली. तिचेंच नांव ‘एकादास’. त्या दिसा खूब पावस पडटालो. देखून सगळ्यांचे आपशींच न्हावप जालें. होंवरींत आशिल्ल्यान उपासूयघडलो. एकादशीन सगळ्या देवांक अभय दिलें आनी मृदुमान्याक जितो मारलो.
एकादशीचे उत्पत्तीविशी दुसरी एक पुराणकथा सांगतात ती अशी-एकदां मुरू नांवाचो एक राकेस विष्णू देवाचेर चाल करून गेलो. विष्णून सगळ्या देवांसयत ताचें वांगडा झूज केलें. पूण तांचे कायच चल्लें ना. विष्णू बदिराकश्रमांत वचून एके होंवरीत लिपलो. थंय ताका अस्त्रांनी भरिल्ली सुंदर बायल दिसली. मुर जेन्ना विष्णू फाटल्यान थंय आयलो तेन्ना ते बायलेन आपले गर्जनेनूच ताका जितो मारलो. खोशी जावन विष्णून ते बायलेक वर मागूंक सांगलो तेन्ना ‘जो कोण एकादशीचो उपास करता ताका तूं सदांच पाव’ अशें तिणें मागलें. विष्णून ‘तथास्तु’ म्हळें.
वैष्णव, शैव, सौर ह्या सगळ्या हिंदूंक एकादशीचें व्रत लागता. तशेंच विष्णुभक्तांकूय हें व्रत लागता. एकादशींत ‘स्मार्त’ आनी ‘भागवत’ अशे दोन पंथ आसात. ज्या पक्षांत हे दोन भेद येतात, तेन्ना पंचागांत पयल्या दिसा स्मार्त आनी दुसरे दिसा भागवत अशें बरयल्लें आसता. स्मार्त ही तीथ पयलें दिसा येता आनी भागवत ही दुसरे दिसा येता. चडशे वैष्णव लोक भागवत एकादस पाळटात. ह्यो एकादशी केन्ना मानप तेविशींचें विवेचन धर्मसिंधु, निर्णयसिंधु आदी ग्रंथांत दिल्लें आसा. मदल्या काळांत भूलपाणीन ‘एकादशी विवेक’ आनी रघुनंदनान ‘एकादशी तत्व ‘ हे ग्रंथ फक्त एकादशीचेर बरयल्यात. हे भायर ‘व्रतराज’ आनी ‘कालतत्तव विवेचन’ ह्या ग्रंथांतूय एकादशीचिशीं कांय म्हायती मेळटा.
दरेक म्हयन्यांत दोन अश्यो वर्सांत २४ एकादशी यरतात. तातूंत शुक्ल पंक्षातल्यो एकादशी अश्यो आसात: कामदा, मोहिनी, निर्जला,शयनी, पुत्रदा, परिवर्तिनी, पाशांकुशा, प्रबोधिनी, मोखदा, प्रजावर्धिनी, जयदा आनी आमलकी. कृष्ण पक्षांतल्यो एकादशी अशो आसात: पापमोचनी, वरूथिनी, अपरा, योगिनी, कामिका, आजा, इंदिरा, रमा, फलदा, समला, षटतिला आनी विजया. जेन्ना अदीक म्हयनो येता तेन्ना येवपी दोनूय एकादशींक कमला अशें म्हणटात.
एकादशीचे प्रकार :नित्य आनी काम्य अशे एकादशीचे दोन भेद आसात. सत्यं सर्वाणि पापानि ब्रह्महत्यादिकानि च। सन्त्येवैदनमाश्रित्य श्रीकृष्णव्रतवासरे।। (ब्र. वै. कृष्णजन्मखंड, २६.२३)
अर्थ: एकादशीच्या दिसा सकाळीं ब्रह्महत्येसारकीं पातकां अन्नाचो आलाशिरो घेवन रावतात. (जो मनीस त्या दिसा अन्न भक्षण करता, ताका तीं पातकां लाहतात). वर्साच्यो चोवीसूय एकादशी नेमान करप आनी त्या दिसा विष्णुपूजा, जागरण, हरिकथाश्रवण आदी गजाली करप, हें नित्यव्रत आसा. कात्यायनान काम्य एकादशीविशीं अशैं म्हळां.
संसारसागरोत्तारमिच्छन् विष्णुपरायण:। ऐश्वर्यं सन्ततिं स्वर्गं मुक्तिं वा यध्यदिच्छति। एकादश्यां न भुव्जीत पक्षयोरूभयोरपि।।
अर्थ: ह्या कोणाची विष्णुपरायण जावन संवसारसागरांतल्यान मुक्त जावपाची इत्सा आसा वा गिरेस्तकाय, संतत, स्वर्ग, मोक्ष वा हेर कसलीय इत्सा आसा वा गिरेस्तकाय, संतत, स्वर्ग, मोक्ष वा हेर कसलीय इत्सा आसता, ताणें एकादशी दिसा अन्न खावप नासता.
दोनूय एकादशींक उपास करप हो नेम रानांत रावपी ऋषीमुनींक लागता. मनशान फक्त शुक्ल एकादास करची, अशैं निर्णयसिंधूत देवल हांचे मत आसा. पूत आशिल्ल्या बापायन कृष्ण एकादशीचो इपास करचो न्हय, अशैं नादर म्हण्टा. विधवा बायलेन दोनूय एकादशी दिसा इपास केचो. हेमाद्रीन दोनूय पक्षांतल्या एकादशींचो अधिकार सगळ्यांक दिला. जाची पिराय आठ वर्सां सकल आनी ऐशशीं वर्सां परस चड आसा, ताका एकादशीच्या इपासाचो नेम लागू जायना, अशें नारद म्हण्टा.
एकादशीचें फळ :पझपुराणाच्या आदिखंडांत एकादशीच्या इपासाचें फळ अशें सांगलां: अश्वमेधसहस्त्राणि राजसूयशतानि च। एकादश्युपवासस्य कलौ नार्हन्ति षोडशीम्।। स्वर्गमोक्षप्रदा ह्येषा शरीरारोग्यदायिनी। सुकलत्रप्रदा ह्येषा जीवत्पुत्रप्रदायिनी।। न गड.गान गया भूप न काशी न च पुष्करम्। न चापि वैष्णवं क्षेत्रं तुल्यं हरिदिनेन च।। यमुना चंद्रभागा न तुल्या हरिदिनेन तु। अनायासेन त्रेनाये प्राप्यते वैष्णवं पदम्।।
अर्थ: एकादशीच्या इपासाक जें म्हत्व आसा तें हजारांनी अश्वमेधांक आनी शेंकड्यांनी राजसूयांक ना. एकादस केल्यार स्वर्ग, मोक्ष, भलायकी, बरी बायल, बरो घोव, पुत्रप्राप्ती आदी फळां मेळटात. गंगा, गया, काशी, पुष्कर, वैष्णवक्षेत्र, यमुना, चंद्रभाग हातूंतल्या कोणाकूच एकादशीची बरोबरी करूंक येवंची ना. त्या दिसा इपास केल्यार सहज वैष्णवपद मेळटा.
आषाढ शुध्द एकादशीक ‘महाएकादस’ वा ‘शयनी एकादस’ म्हण्टात. ह्या दिसा विष्णू शयन करता म्हूण तिका ‘शयनी’ अशें नांव पडलें. कार्तिक शुध्द एकादशीक विष्णू जागो जाता, म्हूण तिका ‘प्रबोधिनी’ म्हण्टात. आषाढी आनी कार्तिकी एकादशींक महाराष्ट्रांतल्या वारकरी पंथांत चड म्हत्व आसा. मार्गशीर्ष शुध्द एकादस ‘गीत जयंती’ म्हूण मनयतात. दरेक वाठाराप्रमाण एकादशीव्रत पाळपाचे प्रकार वेगवेगळे आसात. – कों. वि. सं. मं.
एकेश्वरवाद(Monotheism). जातूंत एकाच ईश्वराचें विधान आनी
