अजमेर-अडुळसाे छळ करता आनी मागीर इंद्राचे कृपेन वेस्तंतराक भुरग्यां सयत राजलक्ष्मीची प्राप्ती जाता असो तो देखाव आसा. हांगचीं 16, 17 आनी 19 ह्या क्रमांकाचीं लेणी स्थापत्य आनी चित्रकला ह्या दोनूय नदरेन पळेल्यार भारतांतल्या हेर सगळ्या लेण्या परस सगळ्यांत उंच पांवड्याचीं आसात अशें बर्जेस हाणें म्हळां. अस्तंत्या कलाविंदांनी सोळाव्या चित्राची खूब तुस्त केल्या. शोक, बोधिसत्वाक देशत्याग करचो पडटा. तो आपलीं भुरगीं ब्रह्मणाक दान दिता. ब्रह्मण त्या भुरग्यांचो छळ करता आनी मागीर इंद्राचे कृपेन वेस्संतराक भुरग्यां सयत राजलक्ष्मीची प्राप्ती जाता असो तो देखाव आसा. हांगाचीं 16, 17, आनी 19 ह्या क्रमांकांची लेणी स्थापत्य आनी चित्रकला ह्या दोनूय नदरेन पळेल्यार भारतांतल्या हेर सगळ्या लेण्या परस सगळ्यांत ऊंच पांवड्यांचीं आसात असें बर्जेस हाणें म्हळां.
अस्तंत्या कलाविंदांनी सोळाव्या चित्राची खूब तुस्त केल्या. शोक, कारूण्य आनी स्पश्ट प्रसंगचित्रण ह्या बाबतींत ह्या चित्राक फाटीं घालपी कलाकृती कलेच्या इतिहासांत मेळपाची ना, अशें ग्रीफीथ हाणें म्हळां. ह्या चित्रांत वाकाटककालीन चित्रकला तेंगशेक पाविल्ली दिसता. सोळाव्या लेण्या फुडल्यान सकयल देंवतकच नागराजाचें ल्हानशें लेंणें लागता. तातूंत एका नागान केल्ल्या वेंटाळ्याचेर नागराज बसला आनी ताच्या माथ्यार रत्नजडित मुकूट आसा. अजिंठ्याची लेणी नाग कारागीरांनी कोरांतल्यांत म्हूण तातूंत अशा नागराजांच्यो प्रतिमा खूब कडेन दिसतात, अशें मिराशी हाणें म्हळां.
सतरावें लेणें विहारपद्दतीचें आसून एकुणिसावें चैत्य पद्दतीचें आसा. सतरावें लेणे ऋषिक देशाच्या राजान भिक्षु संघाखातीर कोरांतिल्लें अशें म्हण्टात. हाचे दावे वटेनच्या वण्टीचेर एका व्हडल्या चक्राचें चित्र आसा. एकुणिसाव्या लेण्याक ‘गंधकुटी’ अशें म्हण्टात. ताच्या भायर- भितर सोबीत कोरीव काम आसा.
अजिंठा लेण्यांतले चित्रप्रसंग जरी बुद्धाच्या जीणेचेर आदारीत आसले, तरी तातूंतल्यान तेन्नाच्या समाज जीणेच्या विंगड विंगड आंगांचेर उजवाड पडला. त्या काळांतल्यो वस्तू, वेसभेस, अलंकार, खेळ, मनोरंजनाचीं साधनां, वाद्यां, आयुधां, लांकडाचीं आसनां आनी पात्रां च्या विविधते वयल्यान तेन्नाची समाजीक जीण सुखी आनी समृद्ध आशिल्ली अशें दिसून येता. गुप्त-वाकाटक काळांतल्या भांगरायुगाची साक्ष हाच्यावयल्यान पटता.चि़त्रांप्रमाणूच शिल्पांय भावपूर्ण आसात. अजंठा लेण्यांत बायलांच्यो अप्रूप चित्राकृती आसात. तांणी घाल्ले तरांतरांचे अलंकार आनी केंसांच्या रचणूकेचे केल्ले तरेकवार प्रकार पळोवन प्रेक्षक भारावन वता. पाख्यांचेर आनी खांब्यांचेर वेलबुट्टीचें अप्रतिम नक्षीकाम चितारलां. अजिंठाची चित्रकला मनशांकूच न्हय तर सुकण्यांक- जनावरांक लेगीत नाजूक अंतःस्कर्ण आसता हाची जाणविकाय करून दिता. ताका लागून हे कलेक अमरपद फाव जालां. -काें.वि.सं.मं.
अजमेरः राजस्थान राज्यांतलें म्हत्वाचें धर्मीक आनू इतिहासीक नगर. लोकसंख्या 3,75,593 (1981). क्षेत्रफळ 45.40 चौ. किमी. अरवली पर्वतफाट्यांत तारागड नांवाचो एक दोंगर आसा. ताच्या मुळसांत अनासागर तळ्याचे देगेर अजमेर शार वसलां. सद्या अजमेर जिल्ह्याचें हें मुखेल ठाणे आसून अस्तंत रेल्वेंचे प्रस्थानक आसा. हें शार जयपूर सावन नैऋत्येक 132 किमी. , मुंबय सावन उत्तरेक 982 किमी. आनी दिल्ली सावन दक्षिणेक 444 किमी. अंतराचेर आसा.
ह्या शाराचें मूळ नांव ‘अजयमेरू’ आशिल्लें, असे उल्लेख मेळटा. अजयपाल चौहान या राजान ह्या शाराची खूब उदरगत केल्ली देखून ताणेंच तें शार वसयलां असें सांगतात. तारागड जिल्ह्याचेर एक किल्लो आसा. हाे किल्लो इ. स. 145 त ‘अज’ नांवाच्या राजान बांदला आनी इ. स. 12 व्या शेंकड्यांत अजय राजान बांदला अशें दोन उल्लेख मेळटात. अजमेर शारा भोंवतणी खूब पोरनें, पडकें दुरीग आसा. चौहान राजपुतांनी राजधानी हांगा आशिल्ली. 1556 त ह्या शाराचेर अकबराची शेक आयली. गुजरात आनी राजपुताना हे वाठार जिखपा खातीर ही सुवात म्हत्वाची आशिल्ल्यान 1559 वर्सा अकबरान हांगा आपल्या सैन्याचें मुखेल ठाणे वसयलें. ताणें पोरन्या किल्ल्याची सुदारणा केली आनी, आनीक एक गडगंज किल्लो बांदलो. ह्याच काळांत मोइनुद्दीन चिस्ती ह्या मुसलमान साधुच्या दर्ग्या खातीर अजमेर, मुसलमान धर्मियांचे पवित्र थळ जालें. मुसलमान लोक ह्या शाराक दुसरी मक्का मानतात. फुडें ह्या शाराचेर जहांगीर, शहाजहान आनी उपरांतच्या बादशाहांनी आपलो शेक चलयलो. शाराचें पावित्र्य राखून दवरूंक ताणी खूब यत्न केलो. मोगलां उपरांत कांय काळ अजमेर शार मराठ्यांच्या शेकातळा उरलें. 1818 त ब्रिटिशांनी हें शार आपल्या शेकातळा घेतलें. तांचे राजवटींत अजमेर-मारवाड हो भाग चीफ कमिशनरच्या ताब्यांत आशिल्लो. भारताच्या सुटके उपरांत राजस्थान राज्याची वेगळी निर्मिती जातकूच १९५६ त हो भाग राजस्थान राज्यांत विलीन जालो.
अजमेर शारांत रेल्वेचाे व्हड कारखानो आसा. सुती, गरम कपड्यांच्यो तशेंच तेलाच्यो गिरणी आसात. भरतकाम, कपडे रंगोवप, लांकडावेलें कोरीव काम हांच्या खातीर ह्या शाराची खूब नामना आसा. सांभर आनी रामसूर ह्या वाठारांतल्या मिठाची ही व्हड बाजारपेठ.
पब्लिक स्कुलाचे धर्तेचेर राजकुंवरां खातीर 1870 त बांदिल्लें मेयो कॉलेज हांगा आसा. राज्य शिक्षणसंस्था, लश्करी शाळा आनी खुबशीं नामनेची महाविद्यालयां या शारांत आसात. हांगा आशिल्ल्या कॉय ह्या तळ्या वरवीं शाराक उदकापुरवण जाता. हांगा सगळ्या धर्मांचे लोक आसून चड कून हे लोक हिंदी आनी राजस्थानी भास उलयतात.
दर वर्सा अजमेराक ख्वाजा मुइनुद्दीन चुस्ती हांच्या दर्ग्यांत व्हड उरूस भरता. ह्या उरूसा खातीर अजमेर शाराची भारतांत तशेंच भारता भायर बरीच नामना आसा. हांगा आशिल्ली ‘अढाई दिनका झोपडा’ ही इमारत पळोवपा सारकी आसा. ह्या जाग्यार पयलीं संस्कृत पाठशाळा आशिल्ली. ह्या शाळेचे खांबे तशेच दवरून महंमद घोरीच्या फर्मीनानुसार ही इमारत अडेज दिसांत बांदली अशें म्हण्टात. हें इमारतीचे कमानीचेर सकयल्यान वयर मेरेन कुराणांतलीं वचनां कोरांतल्यांत. अकबरान बांदिल्ल्या किल्ल्यांत मॅगझिन हॉलांतलो, ‘राजपुताना म्युझीयम’ पळोवपा सारको आसा. बारावया शेंकड्यांत अनाजी चौहान ह्या राजान दोन दोंगुल्ल्यांमदीं बांद घालून बांदिल्लें ‘अनासागर’ नांवाचें तळें ताच्या लागसारूच आशिल्ली दौलताबाग (आतांची सुभाषबाग), फॉय तळें, अंतडेकी माता मंदिर, दिगंबर जैनाच्या आचार्याचें निर्वीणथळ, विसला तळ्या कडेन आशिल्ली श्र्वेतांबर जैनाची पवित्र ‘दादावाडी’ आनी मंदिरां पळोवपा सारकीं आसात.
अडुळसोः (मराठी- अडुळसो, अडुसा; हिंदी- अडोसा, अरूशा, बांसा; गुजराती- अरडुसो, अडुळसो; कन्नड- अडुसोगे; संस्कृत – वासक, अटरूष,अमलका; इंग्लीश – मलबार नट ट्री; लॅटीन- एधॅटोडा व्हॅसिका; कूळ- एकॅंथेसी.) हें वखदी झोंप भारतांतल्या सगळ्या वाठारांनी दिश्टी पडटा. श्रीलंका, मलाया, आग्नेय आशिया आदी वाठारांनीय हें झोंप जाता. उश्ण प्रदेशांत सुमार 1,000 मी. उंचाये मेरेनच्या वाठारांत ह्या झोंपाची वाड बरी जावंक शकता. हिमालयाच्या सकयल्या भागांत, तेचपरी गोंय, कोंकण आनी दख्खनच्या पठाराचेर शेताच्या कडांनी वा पोरसांच्या वंयेंक हें झोंप लायिल्लें दिश्टी पडटा.
हें ल्हान झाड झोपांनी जाता. उंचाय सुमार 1.2 ते 2.4 मी. पानां सादीं, माध्यम आकाराचीं, लांबशीं, वयर गडद पाचवीं आनी पोंदच्यान लेव पाचवीं. ऑगस्ट ते नोव्हेंबर म्हयन्यांत ताळयेचे तेंगशेर तुरे येतात. तातूंत कांय प्रमाणात पाचव्या पाकळ्यांनी धांपिल्लीं धवीं फुलां येतात. ताका लांबशें आनी तोंक आशिल्लें फळ येता.
अडुळशाचो दरेक भाग वखदी. पानांसाऱ्या खातीर उपेगी पडटात. तातूंत वासिसाईन हें अल्कलॉइड आनी एथॅटोडिक अम्ल आसता. थंडी भरून येवप, खांक येवप, उस्वास घेवपाक त्रास जावप, रक्तपित्त ह्या
