अणुबाँब गुणनपद आशिल्ले स्थितीमेरेन वचपाचो काळ कांय दशलक्षांश सेकंदूच आसचो पडटा. हो काळ चड लांबल्यार बाँब निरूपेगी थारता. रसायनीक स्फोटांच्या वरवीं ही विक्रिया घडोवन हाडटात.
आकृतीवेल्यान अणुबाँब विक्रियेच्या स्वर्पाची कल्पना येता. अणुबाँबच्या मदेगात भंजनक्षम (fissionable) पदार्थाचो कमी घनता आशिल्लो एक पोकळ गोल आसून ताचे भोंवतणी बऱ्या रसायनीक स्फोटक द्रव्यांचें आवरण आसा. पोकळ गोलाचें किमान आकारमान आनी वजन भरीव गोलाच्या मानान खूब चड प्रमाणांत आसता. ताका लागून भंजन- विक्रिया चालू जायनास्तनाय भरीव गोलाच्या किमान वजनापरस कितलेशेच चड भंजनक्षम पदार्थ एकठांय दवरूं येतात. ह्या रसायनीक स्फोटक द्रव्याच्या आवरणाचेर जायत्या सुवातींनी एकाच वेळार कीट पडपाची वेवस्था केल्ली आसता आनी जुस्त खीणाक रसायनीक द्रव्यांचो स्फोट जाता. ताका लागून तयार जाल्ल्या दाबतरंगाक लागून व्हडल्या व्यासाच्या चड घन आनी भरीव गोलांत रुपांतर जाता. म्हळ्यारूच भंजनक्षम पदार्थ एकापरस कमी गुणनपद आशिल्ले स्थितींतल्यान एकापरस चड गुणनपद आशिल्ले स्थितींत वता. याच वेळार भंजन विक्रिया चालू जाली जाल्यार तिचो वेग नेटान वाडटा. देखीक- गुणनपद 2.0 आसल्यार आनी न्यूट्रॉनाचें खासा संभाव्य आयुर्मान 10 सेकंद आसल्यार एका दशलक्षांश सेकंदाच्या काळांतूच भंजन विक्रियेचो वेग 2 इतले पटीन वाडून व्हडलो स्फोट जातलो. इंधन म्हुण वापरिल्ल्या पदार्थांत स्वयंस्फूर्त भंजन- विक्रिया फाव त्या प्रमाणांत जायना जाल्यार ह्याच जुस्त खीणाक हेर मार्गांनी न्युट्रॉनाची पुरवण भंजन- साखळी- विक्रिया चालू करपा खातीर करची पडटा. स्फोटाची हुनसाण आनी खरसाण वाडोवपा खातीर अणुबाँबाक प्लुटोनियम वा कोबाल्ट हांच्या सारक्या पदार्थांचें जाड आवरण घाल्लें आसता. भंजन- साखळी विक्रियेंत न्यूट्रॉव खूब मोट्या प्रमाणांत तयार जातात. हे न्युट्रॉन कोबाल्टा वांगडा घांस (capture) घेवन ताचे पसून खूब खर किरणोत्सर्गी(radioactive) आनी दीर्घ अर्दे- जिवीत (half-life: किरणाेत्सर्गी पदार्थाची मूळची क्रियाशीतला अर्दी जावपाक लागपी काळ) आशिल्लो कोबाल्ट(60) हो समस्थानिक खूब मोट्या प्रमाणाचेर तयार जाता आनी स्फोटाच्या वाठारांत पातळटा. सैमीक वा निकृश्ट (artificial) युरेनियमाचें धांपणे म्हूण उपेग केल्यार, ह्या युरेनियमाच्या अणुंचेंय भंजन जाता आनी स्फोटा पसून चड संहारक शक्त तयार जाता. माराणाचे बांदावळींत दारुभोंवतणी गुठलायल्ल्या कागदाचो स्फोट घडपाचे क्रियेक मदत जाता, तशीच मदत ह्या धांपण्याची जाता. अणुबाँब स्फोट भंजन आशिल्ल्या कारणान तातूंत उत्पन्न जावपी ऊर्जा 20 किलोटन TNT इतली आसता. युरेनियम (238) वापरिल्ल्या बहिःपोषित भंजन- स्फोटाची ऊर्जा एक मेगटॅन TNT तलीं आसता, आनी देखून ‘अल्प शक्ती’ अणुबाँबच्या मानान वेगळो दाखोवपा खातीर हाका ‘उच्च शक्ती’ स्फोट अशें म्हणटात. हायड्रोजन बाँब, संघटन बाँब वा ऊश्मीय अणुकेंद्रीय बाँब बाँब उच्च शक्तीचेच आसात. ‘उच्च शक्ती’ स्फोट चड करून संघचन बाँबाचे स्फोट आसतले अशें सुर्वेक मानताले.
पूण मार्च 1954 च्या बिकीनी चाचणी- प्रयोगांत वापरिल्लो ‘उच्च शक्ती’ बाँब बहिःपोषित भंजन- स्वरूपाचो पूण भंजन- संघटन- भंजन असल्या प्रकारचो स्फोट आशिल्लो अशें स्पश्ट जालां. ह्या बॉंबांतल्यो मुळाव्यो विक्रिया वेगळ्यो आशिल्ल्यान तांच्या बांदावळींत आनी स्फोटापसून घडून येवपी परिणामांतूय खूब मोटो फरक आसता.
हायड्रोजन बाँबः हायड्रोजन बाँबाचो स्फोट हो हलक्या अणुकेंद्रांच्या जड अणुकेंद्रांत रुपांतरण जावपी संघटनेचेर आदारीत आसा. देखीक – हायड्रोजन आनी ट्रिटियम (हायड्रोजनच्या तिप्पट अणुभार आशिल्लो समस्थानिक) हांच्या संयोगाक लागून हीलियमाचो अणू तयार जाता. ताचें वस्तुमान हायड्रोजन आनी ट्रिटियम हांच्या वस्तुमाना परस कमी आसता आनी ह्या कमी जाल्ल्या वस्तुमानाचेंच ऊर्जेंत रुपांतर जाता. असल्या विक्रियांत खूब मोठ्या प्रमाणांत ऊर्जाची उत्पत्ती जाता.१ ग्रॅम युरेनियम २३५ हातुंतल्या सगळ्या अणूचें भंजन जालें, जाल्यार सुमार 20 अब्ज कॅलरी इतली ऊर्जा तयार जाता.
हलक्या अणुकेंद्रांच्या संघटनेपसूनूय खूब मोट्या प्रमाणाचेर ऊर्जा निर्माण जाता हाचीं कांय उदाहरणां सकयल्या कोश्टकांत दिल्यांत ह्या कोश्टकांत
1H1,
1H2,
1H3 हे हायड्रोजनाचे, 2He, 2He हे हीलियमाचे आनी
3Li6 हो लिथियमाचो अशे समस्थानिक दाखयल्यात. हातूंत अणूच्या संज्ञेचे दावे वटेन सकयल अणुक्रमांक आनी उजवेवचेन वयर ताचो अणुभार बरयला. तशेंच β+, ν, γ आनी
on1 हे अनुक्रमान पॉझिट्रॉन, न्युट्रिनो, गॅमा किरण आनी न्युट्रॉन हांचें उत्सर्जन दाखयतात. दरेका विक्रियेंतलो निमणो आंकडो विक्रियेंत निर्माण जाल्ली ऊर्जा दाखयता.
(Mev – दक्षलक्ष इलेक्ट्रॉन व्होल्ट).
| विक्रिया | विक्रियेंत वांटो घेवपी वर गॅमा वस्तुमानाफाटल्यान निमणि जावपी ऊर्जा (अब्ज कॅलरी) |
|---|---|
| ⒈ 1H1 + 1H1 −> 1H2 + Β1 + ν + 0.42 M ev. |
१७ |
| ⒉ 1H1 + 1H2 −> 2He3 + γ + 5.2 M ev. |
४० |
| ⒊ 1H1 + 1H3 −> 2He4 + γ + 19.7 M ev. |
१२० |
| ⒋ 1H2 + 1H2 −> 2He3 + on1 + 3.3 Mev. |
२० |
| ⒌ 1H2 + 1H2 −> 1H1 + 1H3 + 4.03 Mev. |
२४ |
| ⒍ 1H2 + 1H3 −> 2He4 + on1 + 17.6 Mev. |
८४ |
| ⒎ 1H3 + 1H3 −> 2He4 + 2 on1 + 11.32 Mev. |
४५ |
| ⒏ 3Li6 + 1H2 −> 2He4 + 2He4 + 22.36 Mev. |
६७ |
युरेनियम (235) चो अणू न्यूट्रॉनांच्या माऱ्यान जसो सहज फुट्टा तसोच एका ल्हव अणूचो दुसऱ्या अणूचेर मारो कून ह्यो विक्रिया घडोवन हाडप शक्य ना. कारण अशे तरेन दोन अणुकेंद्रांचें संघटन जांवचे पयलीं त्या दोन अणुकेंद्रांतल्या प्रचंड प्रतिसारक (replusive) प्रेरणेचेर जैत मेळोवप शक्य नासता. ते खातीर ह्या अणूंक प्रचंड वेग दिवप गरजेचें आसता आनी गजाल साध्य करपा खातीर असल्या अणूंचें तापमान कितलेशेंच जशलक्ष अंश सेल्सिअस मेरेन वाडोवचें पडटा. इतलें उच्च तापमान फकत अणुबाँबाच्या स्फोटा वेळारूच मेळोवप शक्य आसा. देखून, हायड्रोजन बाँबाच्या स्फोटा खातीर पयलीं अणुबाँबचो स्फोट करचो पडटा.
अशा स्फोटा उपरांत प्राप्त जावपी तापमानाक कोश्टकांतली (6) क्रमाकांची विक्रिया सुरू जाता. हे विक्रियेक लागून तयार जावपी ऊर्जेक लागून तापमान आनीकूय वाडटा आनी देखून अनुक्रमान (3), (4) आनी (5) क्रमांकांच्यो विक्रिया घडून येतात आनी तापमान आनीकूय
