कलश राजकुंवरींवांगडा लग्नां केलीं. त्यो कलचुरी वंशीय आशिल्ल्यो,अशें कांय इतिहासकारांचें मत आसा. स्गतव्या शेंकड्यासावन बादामीचे चालुक्य महाराष्ट्र-विदर्भ, गुजरात ह्या वाठारांनी चड बळीश्ट जाल्ल्यान कलचुरींनी उत्तर भारतावटेन राज्यविस्तार केलो. तांणी कालंजरच्या किल्ल्याचेर जैत मेळोवन त्रिपुरी (जबलपुरलागीं) हांगा आपली राजधानी केली. उत्तर भारतांतले कलचुरी सत्तेची थापणूक करपी वामदेवराज हो आशिल्लो (सुमार ६७६-७००). ताणें शरयू न्हंयचे पलतडचो वाठार जिखून थंयचो राज्यकारभार चलोवपाखातीर आपल्या धाकट्या भावाची, लक्ष्मणराजाची नेमणूक केली. ह्या तांच्या वंशाच्या फांट्याक शरयूपलतडचे कलचुरी, अशें म्हण्टात. सुमार पंदरा पिळग्यो तांणी थंय राज्य केलें. तांची निमणो राजा सोढदेव(सुमार १०५५-१०८०)हाचेर जैत मेळोवन कनौजच्या गाहडवालांनी तांची सत्ता काबार केली. वामदेवाच्या वंशजांनी त्रिपुरी हांगा बरोच काळ राज्य केलें. तांकां डाहल वा चेदी देशाचे कलचुरी म्हण्टात. णवव्या शेंकड्याच्या दुस-या अर्दांत, ह्या वंशांत कोकल्लदेव(सुमार ८५०-८९०) हो बळीश्ट राजा जावन गेलो. ताणें कनौजचो प्रतिहार भोज, शरयू पलतडचो शंकरगण,चित्रकुटचो गुहिल हर्ष, मान्यखेटचो राश्ट्रकूट दुसरो कृष्ण हांकां अभय दिल्ल्याचें वर्णन आसा. ताचो पूत शंकरगण(सुमार ८९०-९१०) हो राश्ट्रकुटांवटेन रावन वेंगीच्या चालुक्यांवांगडा झूज करतालो. कोकल्लाचे धुवेचें लग्न राश्ट्रकूट दुसरो कृष्ण हाच्या वांगडा जाल्लें. तेउपरांत ब-याच पिळग्यांनी मान्यखेटचे राष्ट्रकूट आनी त्रिपुरीचे कलचुरी हांचेमजगतीं लग्नसंबंद आशिल्ले. कलचुरी राश्ट्रकुटांक झुजांनी पालव दिताले. ९१५ त राश्ट्रकूट तिसरो इंद्र हाणें कनौजाचेर घुरी घालून तें शार भूंयभरवण केलें, तेन्ना त्रिपुरीचो पयलो युवराजदेव ताच्यावांगडा आशिल्लो. युवराजदेव (सुमार ९१५-९४५) हाणें आपलो जावंय राश्ट्रकूट बद्दिग ऊर्फ तिसरो अमोघवर्ष हाचो पाखो घेवन मान्यखेटाचेर घुरी घालून जैत मेळ्यलें. इकराव्या शेंकड्यांत ह्या वंशांत गांगेयदेव (सुमार १०२४-१०४१) नांवाचो पराक्रमी राजा जालो. ताचो उल्लेख अल्-बरूनी हाणें आपले बरपावळींत केला. ताणें आपली सत्ता प्रयाग आनी वाराणसीमेरेन पातळावन त्या तीर्थक्षेत्रांची मुसलमानांआड राखण केली. ताचीं चालुक्य जयसिंह, धारचो परमार भोज, दक्षिण कोसलचो (छत्तीसगढ-संबळपूर) महाशिवगुप्य ययाती हांच्यावांगडा झुजां जाल्लीं. ताका प्रयाग हांगा अक्षय्यवटालागीं मरण आयलें तेन्ना ताच्यो शंबर राण्यो सती गेल्यो, अशें कोरीवलेखांत वर्णन मेळटा. ताणें स्वताक ‘विक्रमादित्य’ अशी पदवी घेतिल्ली. गांगेयदेवाचो पूत कर्ण हो बापायपरस चड बळीश्ट आनी म्हत्वाकांक्षी आशिल्लो (सुमार १०४१ ते १०७३). ताणें भोजाच्या मरणाउपरांत माळवा जिखलो. चंदेल्ल राजा देववर्मा हाका मारून उडोवन ताचें राज्य जिखलें. बंगालच्या तिस-या विग्रहपालाचो पराभव केलो. जायत्या इतिहासकारांनी ताका ‘भारतीय नेपोलियन’ अशी पदवी दिल्या. कर्णउपरांत त्रिपुरीच्या कलचुरींची ताकद उणी जाली. सुमार १२१० वर्सा चंदेल्ल राजा त्रैलोक्यवर्मा हाणें त्रिपुरीचेर जैत मेळोवन तांचें राज्य काबार केलें. कलचुरी राजा शिवभक्त आशिल्ले. मुंबयलागचीं घारापुरी लेणी महिष्पती कलचुरींच्या काळांत कोरांतिल्लीं, अशें इतिहासकाराचें मत आसा. त्रिपुरींच्या कलचुरींनीय म्हादेवाची जायतीं देवळां आनी मठ बांदले. कर्ण हाणें वाराणसींत सोबीत देवूळ बांदून आनी मठ बांदले. कर्ण हाणें वाराणसींत सोबीत देवूळ बांदूक घेतिल्लें. युवराजदेवाच्या दरबारांत नामनेचो संस्कृत कवी राजशेखरासारके बुदवंत आशिल्ले. कर्णाच्या आलाशि-याक विध्यापती, गंगाधर, बिल्हण,वल्हण,निचिराज अशे बरेच कवी आशिल्ले. गांगेय देवान आपल्या नांवान खाशेल्या प्रकारचीं भांगराची नाणीं तयार केल्ली. रत्नपूरचे कलचुरी: १० व्या शेंकड्याच्या शेवटाक त्रिपुरीच्या दुस-या कोकल्लदेवाच्या कलिंगराज नांवाच्या पुतान दक्षिण कोसल(छत्तीसगढ) जिखून घेवन थंय आपल्या राज्याची थापणूक केली. ह्या वंशांत रत्नदेव,जाजल्लदेव,पृथ्वीदेव ह्या नांवाचे राजा जाले. ताणीं उदेंतेच्या गांगा आनी पाल राजांवांगडा झुजां करून जैतां मेळयलीं. १४ व्या शेंकड्याच्या शेवटाक ह्या घराण्याचो एक फांटो रायपूर हांगा थिरावलो. छत्तीसगढांतलें कलचुरींचें राज्य नागपूरच्या भोसल्यांनी अठराव्या शेंकड्याच्या मध्याक जिखून घेतलें. ह्या कलचुरींनीय बरींच देवळां बांदली. तांणी विव्दान आनी ब्राह्मणांक आलाशिरो दिलो. तांब्याचीं, भांगराचीं नाणीं तयार केलीं. तांणी बांदिल्ली देवळां कांय थळांचेर आयजमेरेन आसात. कल्याणीचे कलचुरी:दक्षिणेंत विजापूर जिल्ह्यांत तर्दवाडी हांगा बाराव्या शेंकड्यांत कलचुरी मांडलिक घराणें राज्य करतालें. तांतूतल्या बिज्जल नांवाच्या सामंतान चालुक्य सम्राट तिसरो तैल हाका विस्वासांत घेवन ११५७ त सम्राटपदाची पदवी घेतली. राज्यांत जाल्ले बंडाळींत बिज्जलाक मरण आयलें; पूण कांय जाणांच्या मतान बिज्जलान आपल्या सोमेश्वर नांवाच्या पुताक राजा केलो, असो उल्लेख आसा. बिज्जलाउपरांत सोमेश्वर (सुमार ११६८-११७७) संकम(सुमार ११७७-११८०) आनी आहवमल्ल (सुमार ११८०-११८३) हे राजगादयेर आयले. चालुक्य सम्राट चवथो सोमेश्वर हाणें ही सत्ता काबार केली.- कों.वि.सं.मं. कलश:कलश म्हळ्यार एक वाटकुळें, उबें पात्र. हेमाद्रीच्या व्रतखंडांत ह्या शब्दाची शब्दाची उत्पत्ती अशी दिल्या- कलं कलं गृहीत्वा च देवानां विश्वकर्मणा । निर्मितो य:सुरैर्यस्मात कलशस्तेन उच्यते।। अर्थ-विश्र्वकर्म्यान देवांच्या कलेकलेचें ग्रहण करून निर्मिल्ल्यान ताका कलश अशें म्हण्टा. देव-दैत्य अमृत काडपाखातीर क्षीरसागराचें मंथन करपाक लागले तेन्ना तें अमृत दवरपाक विश्र्वकर्म्यान कलशाची निर्मिती केली, अशीय ताचे उत्पत्तीविशीं एक कथा आसा (कालिकापुराण, ८७). ऋग्वेदांत कलशाचो उल्लेख आयला (१.११७.१२; ३.३२.१५). ऋग्वेदांतलो हो कलश मातयेपसून वा दुदयापसून केल्लो आसतालो. ‘द्रोणकलश’, ‘पूतभृत’ आनी ‘आधवनीय’ अशे आनीकूय कलश वैदिक साहित्यांत आयल्यात. ‘आधवनीय’ आनी ‘पुतभृत’ हे सोमरस सांठोवपाक तयार केल्ले मातयेचे व्हडले कलश. द्रोणकलश हो दोण्याच्या आकाराचो चौकानो वा वाटकळो आसता. कांय काळान, भांगराचे, चांदीचे, ताब्याचे कलश येवपाक लागले. पूण मंगल कार्यांत तांब्याचोच कलश वापरतात.
बौध्द धर्म अस्तित्वांत येवंचे आदीं ल्हानव्हड समारंभानी कलाशाचो वापर जातालो. राजाचो राज्याभिषेक करतना सिंहासनाम्ह-यांत चार दर्यांच्या उदकान भरिल्ले कलश दवरताले. अभिषेक केल्ल्या राजाचें राज्य समुद्रवलयांकित (सार्वभौम)जावं, ही भावना ते कलशस्थापनेफाटल्यान आसताली. त्याच कलशांतल्या उदकान राजाक अभिषेक करताले.
बौध्द धर्मांत पात्र आनी प्रतीक अशा दोन अर्थांनी कलशाचो वापर जाता. कलशाची येवजण वेव्हारांत उदक आनी तत्वगिन्यानांत जीवनामृत सांठोवपाखातीर आसता. कलश हें अवलोकितेश्वराचें एक खास अभिज्ञान चिन्ह जावन आसा. बौध्द धर्मांत पांच व्हडले बुराकांचे कलश पांच ज्ञानी बुध्दांचीं प्रतीकां म्हूण वेदाचेर दवरतात. मैत्रेय बोधिसत्व, वसुधार ह्यो बौध्द देवता आनी धन्वंतरी ही पौराणिक देवी कलशधारी आसा. कुबेराचो उजवो पांय एका हुमथल्ल्या कलशाचेरूच दाखयतात. कलशाचीं मापां तंत्रसारात अशीं सांगल्यांत: पव्चाशदड.गुलव्याम उत्सेध: षोडशाड.गुल:। कलशानां प्रमाणं तु मुखमष्टाड्.गुलं स्मृतम्।।
