कवळेकार, कुमुदिनी-कवासो(हातो) मेक:सूते सकलमबलामण्डनं कल्पवृक्ष:।। (उत्तर मेघदूत १४) अर्थ: ज्या अलका नगरांत चित्रविचित्र वसत्रां, धुंद करपी मध्य, कोमरेसकट फुलां, तरेकवार अलंकार आनी पांयांक लावपाचो ’अळिता’ (तांबडो रंग)हीं बायलांची सगळीं भूशणां आनी प्रसाधनां फक्त एकटो कल्परूख दिता. भारतीय पुराणां आनी साहित्यांत कल्परूखाचें वर्णन आसा. ‘विवेकसिंधु’ त (१.७७-७८) मुकुंदराजान कलदपरूखाचो उल्लेख केला. मानसार ह्या ग्रंथांत ताचें सविस्तर वर्णन आसा, तें अशें:ताच्या कांडाचेर वेटाळें घाल्लो सोरोप आसता. रूखाचेर तरेकवार वेली, तरेतरेचीं पानां आनी तरेकवार रंगांचीं फुलां आसून तातूंत देवता, विध्याधर आनी वानर हांचो वास आसता. भांगराच्या कल्परूखदानाची गणना मादानांत केल्या. कल्परूखदानाचो विधी असो: फळ दिवपी भांगराचो कल्परूख तयार करतात. ताच्या चारूय वटांनी संतान, मंदार, पारजत आनी चंदन अशे आनीकूय भांगराचे चार रूख करून दवरतात. ताच्या मुळाक ब्रह्मा, विष्णू,शिव,सुर्य,काम आनी रती हांच्यो प्रतिमा दवरतात. मागीर ह्या सगळ्या परिवारासयत कल्परूखाचें दान करतात. दानाचो मंत्र असो: नमस्ते कल्पवृक्षाय चिन्तितार्थप्रदायिने विश्वम्भराय देवाय नमस्ते विश्वमूर्तये।। अर्थ-चिंतता तें दिवपी अशा विश्वंभर आनी विश्वमूर्ती कल्परूखरूपी देवाक नमस्कार. कल्परूखदान केल्ल्यान महापातकांचो नाश आनी विष्णुलोकप्राप्ती जाता, अशें म्हण्टात. भारहूत आनी सांची हांगाच्या शिल्पांत अशे तरेच्यो सगळ्यो इत्सित वस्तू दिवपी कल्परूख कोरांतला. कल्परूखाची कल्पना उदेंतेकडल्या सगळ्या धर्मांत आसा. किरिस्तांव आनी मुसलमान धर्मांतूय ती दिसून येता. मुसलमानांच्या मताप्रमाण कल्परूख स्वर्गांत आसा. ताका बारा तरेचीं फळां येतात आनी ताचीं पानां घाव भरून काडपाखातीर वापरतात. ‘तूबा’ नांवाच्या अशाच एका रूखाचें वर्णन मुसलमानांच्या धर्मीक साहित्यांत मेळटा, जो ‘सदा अदन’ ह्या मुसलमानांच्या स्वर्गांतल्या उपवनांत फुलता-फळटा. भारतीय शिल्पांत मनांत इत्सिता तें दिवपी अशा कल्पित ‘कल्पवल्ली’ चो उल्लेख आयला. एक वाल आडवीं वळणां घेवन शेकानशेक पातळ्ळ्या आनी तिका तरेतरेचे अलंकार लागल्यात अशे देखाव सांची, भारहूत हांगाच्या कोरीव शिल्पांत दिसून येतात. माडापसून मेळपी नाल्ल, लांकूड, जळव, सोण्णां, काथो, सूर आदीचो मनशाक खूब उपेग जाता. माड हो भोव उपेगी आशिल्ल्यान ताका ‘कल्पवृक्ष’ अशें म्हण्टात.- कों.वि.सं.मं कवळेकार,कुमुदिनी दामोदर (कुमुद पैंगिणकार): (जल्म: २० डिसेंबर १९३६,पुणे). गोंयची सुटके झुजारी. तिणें माध्यमिक शिक्षण मराठींतल्यान घेतलें. ती ‘राश्ट्रीय कॉंग्रेस गोंय’ संघटनेची वांगडी आसली. ६ एप्रिल १९५५ दिसा सुटके झुजारी सुधाताई जोशी जिच्या फुडारपणाखाल म्हापशें वाठारांत सत्याग्रह जाल्लो, तातूंत तिणें वांटो घेतिल्लो. पोर्तुगेज पोलिसांनी तिका अटक केली आनी दोन म्हयने बंदखणींत दवरून उपरांत तिची सुटका केली. बंदखणींतल्यान सुटका जातकच ती परती राश्ट्रीय कार्यांनी वांटो घेवंक लागली. रोखडीच पोलिसांनी तिका परत अटक केली आनी आठ वर्सां बंदखणीची ख्यास्त भोगतकच १९ ऑगस्ट १९५१ दिसा तिची सुटका जाली. उपरांत कारवार जाल्ल्या सेवा दलाचे चळवळींत तिणें वांटो घेतिल्लो. गोंयचे सुटके उपरांत आकें ग्रामपंचायतीची वांगडी पंच म्हूण ती वेंचून आयिल्ली. १९७६ वर्सा मडगांव नगरपालिकेंत नगरसेविका म्हूण ती वेंचून आयली. भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन तिचो भोवमान केला. १८ जून १९८२ ह्या दिसा गोंय सरकारान सुटके झुजांतल्या तिच्या वावराचो भोवमान केलो. –कों.वि.सं.मं कवळेकार, नरसिंह राजाराम: (जल्म: १० ऑक्टोबर १९३६, म्हापशें). गोंयचो सुटके झुजारी. ताणें माध्यमिक शिक्षण मराठींतल्यान घेतिल्लें. १९५४ वर्सा सावन तो ‘राशट्रीय कॉंग्रेस गोंय’ (National Congress Goa)संघटनेचो वांगडी आसलो. सुटके चळवळीच्या काळांत तो वण्टीपत्रकां लावप, पत्रकां आसलो. सुटके चळवळीच्या काळांत तो वण्टीपत्रकां लावप, पत्रकां वांटप, तिरंगी बावटे लावप असलीं कामां करतालो. पोलिसांक चुकोवपाक तो दोडामार्ग वाठारांत वचून लिपिल्लो. २८ एप्रिल १९५५ दिसा शिरगांव वाठारांत सत्याग्रह जाल्लो तातूंत ताणें वांटो घेतिल्लो. पोर्तुगेज पोलिसांनी ताका अटक केली आनी दोन म्हयने बंदखणींत दवरलो. भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन सुटके झुजांतल्या ताच्या वावराचो भोवमान केलो.- कों.वि.सं.मं कवासो (हातो): (मराठी-केवडा, केतकी; हिंदी-केवरा, केटंगी; गुजराती-केवडी; कन्नड-केदगे, मुंडिगे; संस्कृत-केतक;गंध-पुष्प; इंग्लीश-स्क्रू पाइन; लॅटीन-पॅंडॅनस ओडोरॅटिसीमस;कूळ-पॅंडॅनेसी). भारतीय व्दीपकल्पाचे उदेंत आनी अस्तंत देगेर, तेचपरी ओरिसा, मध्यप्रदेश, सुंदरबन, ब्रह्मदेश, दमान जुंवे आदी वाठारांनी कवासो जाता. कवाशाक ‘हातो’ अशेंय म्हण्टात. कवाशाचें झाड सावें उदक आशिल्लया न्हयंयां-व्हाळांचे देगेर जाता. ताका झाड म्हणच बदला ‘झील’ म्हणपच जातले. ताचें कांड लांबट वाटकुळें आसता. मूळ कांडाक खांदयो चड नासतात, फांट्याक मात चड आसतात. पानां सुकून झडटकच कांडाक वाटकुळे उपरांत ह्या कोंबांची खांदी जाता. दोन पानांमदीं जागो साप उणो आशिल्ल्यान, पयसुल्ल्यान पळेतल्याक कवाशाचें झाड म्हळ्यार सगळीं पानांच-पानां कशें दिसता. कांडाच्या मुळाकडल्या भागाक भायल्यान बारीक-बारीक लांब पाळां येतात. ह्या पाळांचो अर्दो भाग जमनींत भितर वता जाल्यार अर्दो भाग वयर दिसता. हीं पाळां खूब बारीक-बारीक आशिल्ल्यान तीं झाडाक घट धरतात; तशेंच हीं पाळां मातयेक घट बसतात, देखून माती व्हांवन वचूंक पावना. कवाशांची पानां लांब आसतात. पानांचो रंग पाचवो आसता. ताच्यो दोनूय कुशी पातळ ब्लेडीभशेन आसतात. खरवतीच्या दांतांभशेन त्यो खरखरीत आसतात. पानांक मदीं एक कांटयाळी शीर आसता. कवाशाचें झाड तेंगशेर फुलता. सादारणपणान जाका लोक कवाशाचें फूल म्हण्टात तें खरेपणान एक बोण. केळीच्या बोणाभशेन ह्या बोणाक चारूय कुशींनी एकार एक अशीं पातीं दाटिल्लीं आसतात. ह्या पातयांचो रंग हळडुवो आसता. दर एके पातयेपोंदा एक एक स्वतंत्र फूल आसता. ख-या अर्थान कवाशाची ही पाती म्हळ्यार एक पानच. पूण तें फुलावांगडा आशिल्ल्यान ताचो रंग हळडुवो आसता. सगळ्यांत वयली कवाशाची पाती आनी ते पातये पोंदचें फूल आकारान मोटें, रंगान गाड आनी वासान बरें आसता. जशी जशी एक एक पाती काडली, तसो तसो पातयेचो आनी फुलाचो आकार, रंग आनी गंध कमी कमी जायत वता. कवाशाचें फूल पळोवपाक एक कणस कशें दिसता ताच्या आंगाक बारीक बारीक कुसां कशीं आसतात. हें कणस फांफडीत जाल्यार तातूंतल्यान धवो पिठो कसो झडटा. वास येता तो ह्या पिठ्याकूच. फूल काडनासतना उल्लें जाल्यार ताच्यापसून अनसासारकें दिसपी फळ जाता. हें फळ पिकतकच फुटना. पूण आपोआप सुकूंक लागता. तें गोड नासता आनी तें खायनात. कवाशाच्या फुलाचो बायलांक
