जाल्ल्या बंडांत खुबश्या गोर्या लोकांची कानपूर शारांत कत्तल जाली.
कानपूर शाराचेर ब्रिटिशांची सत्ता आयली, तेन्ना कानपूर शार एक खेडें आशिल्लें. पूण ब्रिटिशांनी हांगा विंगड विंगड उद्देगधंद्यांक सुरवात केली आनी तेन्ना ह्या शाराचे उदरगतीक सुरवात जाली. १८३२ त ग्रेंट रोड हो महामार्ग जातकच हें शार इलाहाबाद शाराक जोडलें. दिल्ली-कलकत्ता आनी झांशी-लखनौ ह्या महामार्गाचेर आशिल्ल्या ह्या शारांत मध्य-उत्तर आनी उत्तर-उदेंत रेल्वे मेळटात. ह्या शारांत विमानतळ आसा आनी भारतीय विमानदलाचें हें केंद्र आसा.
रेल्वेमार्ग जाल्ल्यान कानपूर शारांत नवे कारखाने जाल्यात. ब्रिटिश सरकारान हांगा चामडी कमोवपाचो कारखानो सूरु केल्लो. सद्दा चामडीकाम हो हांगाचो मूखेल धंदो जाला आनी चामड्याच्या कामांत कानपूर शार उत्तर भारतांत सगळ्यांत म्हत्वाचें केंद्र जालां.
१८६१ त सुती कपडे तयार करपाचो पयलो कारखानो कानपूर शारांत सूरु जालो. चामड्याच्या धंद्या वांगडा सुती, लोकरी आनी तागाच्या कपड्यांचे धंदे हांगा व्ह्ड प्रमाणांत आसात. तशेंच शिमीट, फस्कां, यंत्रां, प्लास्टीकच्यो वस्तू, शाबू, तेल, विद्दुत् उपकरणां, आयदना, शेंदर्यो, लोखण, विमानाचे सुटे भाग हांचे कारखाने हांगा आसात आनी हेच खातीर उद्देगीक नदरेन कानपूर शाराक बरेंच म्हत्व मेळ्ळां. लश्करी नदरेनूय कानपूर शाराक खाशेलेंपण आसा. कानपूर शार एक व्हड वेपारपेठ जाल्ल्यान धान्य, कपडे, जोतीं, साकर आदी वस्तूंचो वेपार हांगा व्हड प्रमाणांत चलता.
कानपूर शाराक एक म्हत्वाचें शिक्षणीक केंद्र मानतात. हांगा खुबशीं महाविध्यालयां, राश्ट्रीय तंत्रसंस्था, १९६६ त स्थापन जाल्लें कानपूर विध्यापीठ आनी हेर संस्था आसात.
- - कं. वि. सं. मं.
कापूस:
- (मराठी- कापूस; हिंदी आनी गूजराती - कपास, रुई; कन्नड - हति; संस्कृत- कार्पास; इंग्लीश- कॉटन; लॅटीन- ग्रॉसिपियम; कुळ- माल्व्हेसी).
संवसाराच्या अर्थीक तशेंच समाजीक मळावयलें म्हत्वाचें तंतू-पीक (fibre crop). संवसारांतल्या बाजारी पिकांतले कापूस हें सगळ्यांत पोरनें पीक. कापसापसून मेळपी धाग्यांत भरसुपाक आनी हेर कामांखातीर सुतां तयार करतात. कापसाच्या बियांपसून तेल काडटात. तेल काडून जातकच कापसाच्या बियांचो जो चोथो उरता तो नायट्रोजन फॉस्फोरस आनी पोटॅशचो आस्पाव आशिल्लें एक बर्यापैकी सारें म्हूण वापरतात. कापशीच्या बियांक सरकी म्हण्टात. तांचे तेल काडटात आनी जनावरांखातीर तांची पेंड करतात.
उगमाचो इतिहास:
भारतांत पूर्वील्ल्या काळासावन कापसापसून तयार केल्लें सुती कापड वापरतात. सिंधू न्हंयच्या देगणांत सुमार ५००० वर्सां आदल्या काळांत कापसाची लागवड जातली, अशे पुरावे मेळ्ळ्यात. मोहेंजोदडो हांगाच्या उत्खननांत सगळ्यांत पोरनें कांतिल्लें सूत मेळ्ळां. ऋग्वेदांत कापसाचो उल्लेख आयला. मनून लेगीत आदल्या धर्मशास्त्रांत सुती वस्त्रांचो उल्लेख केला. इ. स. प. १५०० वर्सां आदल्या काळांत हिंदुस्थान हें कापूस उध्धेगाचें एक म्हत्वाचें ठिकाण आशिल्लें. कापसाचो आनी कापूस विणपाचे कलेचो प्रसार भारतांतल्यान अस्तंत्या देशांनी तशेंच उदेंतेकूय जालो. इ.स. सातव्या शेंकड्यांत कापूस भारतांतल्यान चीनाक पावलो. कापसाची लागवड भारतांतल्यान ईजिप्ताक पावली आनी थंयसून ती स्पेन आनी इटली हांगा पातळ्ळी. तेराव्या शेंकड्यांत भारतांत पाविल्लो मार्को पालो कापसाच्या झाडाक लोकरीचें झाड म्हण्टात.
पिकाबळीचो वाठार:
ह्या पिकाची लागवड ३२९ लाख हेक्टर वाठाराचेर जावन ४११ लाख टन कापचाच्या बियांचें उत्पादन जाता. भारत, अमेरिका, रशिया, चीन, ब्राझिल, ईजिप्त, पाकिस्तान, तुर्कस्थान, मेक्सिको आनी सुदान ह्या देशांनी कापसाची लागवड मोट्या प्रमाणांत जाता. ह्या १० देशांतसून वट्ट संवसारीक कापूस उत्पादनांचें सुमार ८५% उत्पादन जाता. संवसारांत भारत देशांत कापसाचो लागवडीखातीर सगळ्यांत चड क्षेत्रफळ वापरांत आसा. भारतांत सुमार ८० लाख हेक्टर वाठार म्हळ्यार संवसारीक कापूस लागवळ क्षेत्रफळाचो सुमार २५% वांटो कापसाचो लागवडीखातीर वापरतात. भारतांत महाराष्ट्र, गुजरात, कर्नाटक, मध्य प्रदेश, पंजाब, राजस्थान, हरियाना, तमिळनाडू, उत्तर प्रदेश आनी आंध्र प्रदेश ह्या राज्यांनी कापसाची लागवळ मोट्या प्रामाणांत जाता. भारतांत कापसाचे सगळ्यांत चड उत्पादन गुजरात राज्यांत जाता आनी पंजाब आनी महाराष्ट्र ह्या राज्यांचो तांच्या फाटोफाट क्रमांक लागता. कांय जंगली जातींचो कापूस सोड्ल्ल्यार गोयांत कापसाची लागवड जायना.
वर्गीकरण :
कूळ-माल्वासिये, प्रजाति (Genus). गोसिपियम कापसाचे हे प्रजातींत, जंगली आनी लागवडीचे अश्यो वट्ट दोन जाती आसात. लागवडीचे जातींतल्या कापशीणींत शणवस्त्र (lint) आसता. जाल्यार जंगली जातींतल्या कापशीणींत ल्हान, मोटव्यो आनी गुळ्गुळीत बियो आसतात. भारतांत सकयल दिल्ल्या ४ जातींची लागवळ जाता.
१. गॉसीपियम अर्बोरियम: झाडाची उंचाय १.५-२ मी.; धाग्यांची लांबाय १.२५ ते २.१० सेंमी.; हे जातीक ‘देशी कापूस’ अशें म्हण्टात. वट्ट लागवडीची २९ % लागवड हे जातीपसून जाता.
२. गॉसीपियम हर्बेशियम: (देशी कापूस) धाग्याची लांबाय १.२५ ते २.३० सेंमी.चे वट्ट लागवडीचे २१% उत्पादन हे जातीचें जाता.
३. गॉसीपियम हिरसुटम: हे जातीक ‘अमेरिकन कापूस’ अशें म्हण्टात. झाडाची लांबाय १.५ मी.; धाग्याची लांबाय १.८ ते ३.१ सेंमी.; वट्ट कापूस लागवडीची ५०% लागवड हे जातीक ‘सी आयलंड कॉटन्स’ अशेंय म्हण्टात. लांब कणसांचो ईजिप्त आनी अमेरिकेचो कापूस हे जातींत आस्पावता. धाग्याची लांबाय ३.६ ते ५ सेंमी.
कापशीच्यो जंगली जाती चड वर्सां जियेवपी आसतात. पूण लागवडीच्यो जाती मात वर्सभर जियेतात. कापशीचें झोंप सुमार ६०-२०० सेंमी. लांब आसता. ही वनस्पत वखदी जावन आसा. कांडाचेर भरपूर खांदयो येतात. सादारणपणान हे वनस्पतीचीं लक्षणां ‘माल्व्हेसी’ कुळांत वर्णील्लेप्रमाण, पाना सादीं, हाता आकाराचीं, ३-९ खंडानी वेगळायल्लीं, केन्ना अखंड आनी मध्यम आकाराचीं आसून फुलां धवीं, हळडुवीं वा जांभळीं आसतात. अतिसंवर्त (epicalyx) ३.५ छंदांचो, संवर्त (calyx) पांच संदलांचो आनी पुश्प्मुकुट (corolla) पांच पाकळ्यांचो आसता. केसरदलां (stamens) एकसंध; किजपूटांत (ovary) ३.५ कप्पे आनी दरेका कप्यांत ३.११ बीजकां (ovules), बोंड फुटपी, बियो काळसर ल्हान, वांटकुळ्यो आनी कमी-चड लांबायेच्या धव्या नाजूक धाग्यांनी विणिल्ल्यो आसतात. हे धागे म्हळ्यारुच कापूस.
कापूस हें उश्ण हवामानांतलें पीक. ज्या वाठारांत वर्सुकी सरासरी तापमान १६o से. च्या वयर आसता अशा वाठारांत वेपाराखातीर मोट्या प्रमाणांत कापसाची लागवड करतात. ह्या पिकाक, बरो विभागून पडपी किमान ५० सेंमी. तरी वर्सुकी पावस लागता. फळांच्या हंगामांत थंड राती आनी २७.३२o से. इतल्या तापमानाची गरज आसता. चड पावस पडल्यार कापसाचीं बोंडां आनी फुलां झडून पुराय पिकाचो इबाड जाता. कडक शिंयाक लागून आनी दंवाक लागून कापशीचीं झाडां मरतात. म्हूण कापसाची लागवड १००० मी. च्या उंचातेमेरेनच्या वठारांत करतात.जमीन:
ज्या जाग्यार भरपूर पावस पडटा अशा हलक्या, रेंवट, मध्यम, गाळाचो आनी चिकण मातयेंत कापसाची लागवड करतात. उदक साचून उरता अशी बर्यापैकी सुपीक जमीन कापसाचे लागवडीखातीर वापरतात. हे जमनींत जलवाहनाची (drainage) अनी वायूमिश्रणाची (aeration) फाव ती वेवस्था आसची पडटा. कापूस रोयतात ते जमनीचें PH मोल ५.५ ते ८.५ इतले आसूंक जाय.
मशागत:
कापूस हे खोल जमनींत पाळां-मुळां वचपी पीक आशिल्ल्यान
